Dlaczego wielkie utopie upadają

Ile sensu ma dzisiaj w sobie manicheizm? Utrata wiary we wszechmoc i w miłość Boga mogła być przyspieszona licznymi okrucieństwami XX w. Ponadczasowe dzieło Michaiła Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata” jest wręcz przesycone duchem manicheizmu – niejednokrotnie dotyka koncepcji Światła i Ciemności, rozwiniętych przez perskiego proroka Maniego. Zło w tej świetnej XX-wiecznej powieści wschodnioeuropejskiej otrzymuje status samowystarczalnego. Blisko stąd do interpretacji chrześcijaństwa z „Żywota Jezusa” Ernesta Renana, pracy, z którą Bułhakow był zaznajomiony. Za kogoś w rodzaju skrytego manichejczyka uważał siebie Czesław Miłosz. Po zetknięciach z niedającymi się pojąć demonami XX w. zaczął postrzegać zło jako niezależną i samowystarczalną rzeczywistość lub co najmniej jako kategorię, która w żaden uchwytny sposób nie ulega wpływom postępu bądź nowoczesnych form rozsądku i która jest odporna też na świat sięgających podstaw teorii. Miłosz uznał koncepcję manicheizmu za istotną na tyle, by poświęcić jej całą serię wykładów na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Jak sam przyznawał w „ABC Miłosza”, aktu otwierającego zło XX w. można upatrywać w historii bułgarskich bogomiłów i męczeństwa katarów w Weronie i innych włoskich miastach. Wszyscy wielcy wschodnioeuropejczycy byli do pewnego stopnia manichejczykami – poczynając od Rosjanina Bułhakowa, a kończąc na Angliku George’u Orwellu (który był wschodnioeuropejczykiem z wyboru). Wynika z tego, że żadna utopia nie mogła się ziścić w Europie Wschodniej i Środkowej, czyli właśnie manichejskiej części kontynentu. Ten region jest dystopijny z definicji – wkroczył w XX w. jako dystopia (czarna wizja przyszłości) i nie przestawał nią być w kolejnych dekadach. Dystopia zdaje się tu jedyną formą utopianizmu. Nie było teorii filozoficznej ani socjologicznej w XX w., która wpłynęłaby tak mocno na zdemaskowanie świadomości i polityki totalitarnej, co literackie dystopie i literatura antytotalitarna jako taka. Można nawet powiedzieć, że takie mistrzowskie dzieła jak „My” Jewgieniego Zamiatina, „Folwark zwierzęcy” i „Rok 1984” George’a Orwella, „Psie serce” i „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa czy „Ciemność w południe” Arthura Koestlera wyprzedzały i antycypowały prace ważnych akademickich krytyków świeckiej ideokracji i totalitaryzmu, takich jak Hannah Arendt, Karl R. Popper, Isaiah Berlin, Leszek Kołakowski, Raymond Aron, Ernest Geller. To, że dystopie, takie jak „Żelazna stopa” Jacka Londona (pierwsza literacka antycypacja nadchodzącego faszyzmu), „Nowy, wspaniały świat” Aldousa Huxleya, „My” Zamiatina i dzieła Orwella, ostrzegały świat przed zbliżającą się erą brutalnych sił, cynicznego prania mózgu i zdehumanizowanej nauki, stanowi najlepszą odpowiedź dla tych, których kusi wyprowadzenie totalitaryzmu wyłącznie z utopijnego sposobu myślenia. Analiza antytotalitarnej literatury i dystopijnych wizji przyszłości byłaby niekompletna bez krytycznego przemyślenia na nowo roli intelektualistów w wieku ideokratycznej nienawiści. Pisarze, którzy ostrzegali ludzkość przed niebezpieczeństwem zorganizowanych i zinstytucjonalizowanych przejawów wrogości w nowoczesnym świecie, stanowili drobną mniejszość. Byli traktowani niczym naiwni idealiści (jeśli nie reakcjoniści i głupcy) przez ludzi zahipnotyzowanych obietnicą kolektywnego zbawienia złożoną przez XIX-wieczny mesjanizm. Dla tych ostatnich bowiem idee wybawienia milionów zubożałych i poniżonych były tak kuszące i tak atrakcyjne, że nie dostrzegali w tym zasłony dymnej dla różnych form nienawiści w świecie nowoczesnym. I to właśnie krytykowana mniejszość w sposób kluczowy przewidziała zagrożenia płynące ze strony sekularnych ideokracji we współczesnym świecie. Dystopijni i antytotalitarni pisarze skutecznie uczynili w świecie fikcji to, co wielkie umysły filozofii polityki i filozofii społeczeństwa zdziałały w świecie teorii. Nowa wiara Murti-Bing W „Zniewolonym umyśle” Czesław Miłosz portretował świat Nowej Wiary, świat przewrócony do góry nogami, gdzie wszystko jest sfałszowane i gdzie ludzkie życie zostało zredukowane do ciągłego udawania w celu zwyczajnego, fizycznego przetrwania. Jednocześnie „Zniewolony umysł” był książką otwierającą oczy zachodniemu czytelnikowi na nieuchwytną stronę indywidualnej i społecznej egzystencji w Centrum, tudzież w Związku Sowieckim i demokracjach ludowych. Miłosz rozpoczyna swoją analizę od przywołania dziwnej acz proroczej dwutomowej powieści „Nienasycenie”, opublikowanej w Warszawie w 1932 r., a napisanej przez Stanisława Ignacego Witkiewicza, polskiego pisarza, filozofa i malarza. Ten mistrz parodii i groteski, a także subtelny analityk tego, co sprzeczne z logiką i funkcjonujące w podświadomości, z „Nienasycenia” uczynił studium rozkładu. Spenglerowski nastrój tej opowieści ujawnia stopień regresu na Zachodzie. Powódź perwersji, brutalna erotyka, bezsensowna sztuka, wysoce pretensjonalna, a jednak kompletnie nudna, pozbawiona twarzy i życiowości filozofia oraz złożone osobowości psychopatyczne – wszystko to ustawia myślenie o naszej cywilizacji jako o tej w odwrocie. Zanik kreatywności i utrata sensu, połączone z potężnymi kryzysami wewnętrznej legislacji i międzynarodowych relacji, poprzedzają rozpad. Brak esencji życia i jego absurdalność stają się przytłaczające i przebijają się przez każdą stronę powieści Witkiewicza. Bohaterowie „Nienasycenia” całkowicie tracą swoją wiarę, a także pojęcie sensu. Opis kompletnej dekadencji to równocześnie zapowiedź nadchodzącego politycznego kataklizmu. W tamtym powieściowym czasie armia ze Wschodu (tworzona przez wojska chińskie i mongolskie) okupuje ogromne połacie terenu rozciągające się od Pacyfiku do Bałtyku. Generałowie armii podnoszą morale swoich oddziałów, podając im pigułki Murti-Bing. Ich nazwa wzięła się od imienia mongolskiego filozofa, który rozpoczął produkcję organicznych środków zabierających człowieka w stan, w którym na wyciągnięcie ręki posiąść można tajniki filozofii życia. Niektórzy domokrążcy zjawiali się w europejskich miastach, handlując specyfikiem. Ci, którzy go zażywali, zmieniali się nie do poznania. Stawali się spokojni i radośni. Wszystkie ich problemy natychmiastowo znikały. To, co wcześniej uznawano za ciężar, zaczynało wyglądać na coś absolutnie nieistotnego. Ludzi nie absorbowały już dłużej metafizyczne niepokoje ani złożone kwestie polityczne. Zamiast tego odkrywali oni, że posiadają klucze do najbardziej bolesnych problemów i zagadkowych spraw – którymi żadna teoria ani ideologia z przeszłości nie była w stanie się prawidłowo zająć. Osoba uzależniona od pigułek Murti-Bing patrzyła z góry na swoich współtowarzyszy, uznając ich za szaleńców albo co najmniej godne pożałowania istoty ludzkie. Bądź co bądź, uzależnieni mieli dostęp do Prawdy, która pozostawała niedostępna dla biednych i zagubionych bluźnierców, którzy odmawiali zażycia pigułek. Okupacja Europy przez armię chińsko-mongolską nie przeszkadzała już dłużej spokojnym i radosnym MurtiBingianom. Ponadto zarówno okupanci, jak i okupowani dzielili ze sobą poglądy na znaczenie życia, których tak wdzięcznie dostarczała im filozofia Murti-Binga. Nowa, majestatyczna epoka w historii świata rozpoczęła się – unikatowa forma życia, osiągalna dzięki pigułce szczęścia (szczęścia w rozumieniu Murti-Bingizmu). To tyle, jeśli chodzi o „Nienasycenie” Witkiewicza. Śmierć autora tej przedziwnej historii była smutna i na swój sposób symboliczna. Pozornie czysta fantazja okazała się proroctwem: dowiedziawszy się, że Armia Czerwona przekroczyła wschodnią granicę Polski, Witkiewicz popełnił samobójstwo 17 września 1939 r. Reductio ad finem „Nienasycenie” może z pewnością zostać uznane za unikatowe, mimo że jest dużo mniej znane od „My” Zamiatina. Witkiewicz przewidział obok innych rzeczy wyłonienie się fenomenu, który Raymond Aron określił mianem opium dla intelektualistów. Dla Arona była to metafora ujmująca zaślepienie marksizmem i pragnienie zdobycia rewolucyjnej teorii zdolnej wyjaśniać i zmieniać ogół świata. Podążając ścieżką Orwella, Aron poszukiwał wskazówki umożliwiającej wyjaśnienie politycznej ślepoty i moralnej znieczulicy doktrynerskich intelektualistów, gotowych uzasadniać każdymi środkami i w każdych okolicznościach terror oraz społeczne katastrofy wywołane rewolucjami i wojnami domowymi. O „My” Zamiatina i „Nowym wspaniałym świecie” Huxleya można rzec, że antycypowały „Rok 1984” Orwella. Zamiatin i Huxley z pełnym wigorem wyrażali swój brak przekonania w – jak to opisywali – rodzaj naukowej i technologicznej racjonalizacji świata kosztem samego człowieczeństwa. Ponura karykatura tego, co obiecywało postęp i pełne wyzwolenie mocy twórczych ludzkości, przedstawiała świat, w którym ludzie nie mieli prawa do bycia chorymi lub nieszczęśliwymi. W tym świecie uśmiech wioskowego głupka znakował wewnętrzny spokój, pogodę ducha, szczęście i samospełnienie. Pomijając uderzające podobieństwo między „My” a „Nowym wspaniałym światem” w ich pesymistycznej wizji przyszłości świata, dystopia Zamiatina przewyższała powieść Huxleya, łącząc ze sobą polityczne i literackie wyobrażenia i mocno wznosząc się poza mgliste i słabo osadzone w realiach teksty science fiction ówczesnych twórców. Powieść Huxleya była czymś w rodzaju eksperymentu myślowego, opartego na redukcji ad absurdum i ad finem logiki i ideologii nigdy niekończącego się postępu, racjonalizacji i szczęścia. Podczas gdy „Nowy wspaniały świat” stanowił dowcipną parodię potencjalnie katastrofalnych w skutkach trendów i wątpliwych tendencji w rozwoju scjentystycznego światopoglądu, pchniętego przez Huxleya do granic możliwości, twórczość Zamiatina była prawdziwie fantazyjnym wglądem w coś, co przerodziło się w ohydną kombinację naukowej racjonalności i politycznego terroru. Wszyscy ci wielcy satyryczni i dystopijni pisarze – Zamiatin, Huxley i Orwell – wykorzystywali to samo literackie narzędzie, które może być prawdopodobnie określone jako metoda reductio ad finem. (Przypadkowo metoda ta jest sposobem konstrukcji prac innych kluczowych fantastów, takich jak np. Anthony Burgess i jego „Mechaniczna pomarańcza”). Huxley drwi z zaplanowanej i zbudowanej na naukowych podstawach hierarchii świata przyszłości, gdzie „najwyższej klasy pracownika naukowego produkuje się równie łatwo, co Epsilona” i gdzie „pozostałości prymitywnych uczuć, takich jak instynkt macierzyński czy potrzeba wolności, są łatwo zwalczane”. Zamiatin z kolei opisuje logicznie i matematycznie perfekcyjne społeczeństwo więzienne, w którym ludzie nie mają imion, tylko numery. Każdy jeden ślad indywidualności został tutaj zatarty. Wszyscy noszą specjalne uniformy i żyją w domach z przezroczystego szkła, które umożliwia władzom śledzenie każdego kroku żywej istoty w Państwie. Wciąż jednak jakieś kluczowe powinowactwo między „Nowym wspaniałym światem” a „My” istnieje. Huxley i Zamiatin opisują – co prawda z innych perspektyw – świat, w którym miłość została odrzucona jako irracjonalna i zbyteczna namiętność. Zamiatin dochodzi nawet do punktu, w którym pokazuje niemożliwość istnienia miłości w logicznie i matematycznie idealnym świecie. Wszystko jest predeterminowane i podąża wyznaczoną z góry ścieżką. Instytucja rodziny została zniesiona, ale seks, choć ściśle kontrolowany przez Państwo, jest tolerowany. Narrator tej przerażającej opowieści o nowoczesności, którego imię to D-503, jest matematykiem i Konstruktorem perfekcyjnego projektu technologicznego, podług którego Państwo Jedyne ma być zorganizowane – ziejącego ogniem, zelektryfikowanego i szklanego Integralu. Opisane zostaje życie oszałamiająco jednolitego, wszechmocnego i technologicznie zaawansowanego Państwa. Dobroczyńca, postać, której nikt nigdy nie widział, jest ucieleśnieniem Państwa Jedynego i jego władcą. (W tym momencie analogia pomiędzy Dobroczyńcą a Wielkim Bratem Orwella jest uderzająca). D-503 odrywa się od swoich przewidywalnych i poukładanych aktywności (albo, jak możemy zasugerować, jego totalnie przygnębiającej egzystencji żywego trupa), gdy zakochuje się w kobiecie o imieniu I-330. Nie minie jednak dużo czasu, zanim D-503 odkryje, że kobieta jest odszczepieńcem, który razem ze swoimi towarzyszami prowadzi burzliwe życie – pije, pali, a oprócz tego spiskuje przeciwko, horribile dictu, Państwu. Usłyszawszy następnie od władz, że odkryto groźną chorobę, którą starożytni zwali duszą i która prowadziła do zamieszek w kraju, a porządek społeczny i moralny stawiała w stan zagrożenia, D-503 bez skrupułów zdradza I-330. Po wyleczeniu z choroby oraz moralnym i ideologicznym rozgrzeszeniu, D-503 ze stoickim spokojem przygląda się przesłuchaniom, torturom i egzekucji jego byłej kochanki i jej pobratymców. System wyleczył go nieźle. W istocie dystopia jest do pogodzenia z utopią – czasem można odszukać obie formy bądź gatunki w jednej i tej samej książce, co widać szczególnie w „Możliwościach wyspy” Michela Houellebecqua. Ba! nawet dużo wcześniejsze prace myśli utopijnej były z tego punktu widzenia dalekie od prostych i oczywistych. Wschód i upadek utopii Sporo aktualnego niezadowolenia płynącego z kłopotliwych złożoności ludzkiej rzeczywistości można napotkać już u sir Thomasa More’a. Jego „Utopia” uchodzi za jedną z najbardziej enigmatycznych prac literatury i myśli politycznej w nowożytnej historii. Ta społeczna satyra i polityczny pamflet, ubrane w historię podróżniczą, wyrosły jako praca konserwatywnego pisarza, który był daleki od proponowania rewolucji w celu osiągnięcia sprawiedliwości i dobrostanu. Raphael Hythloday (Rafał Hydloteusz), żeglarz i narrator „Utopii”, nie tylko dostrzega złe rzeczy w Anglii, takie jak nieskuteczni doradcy królewscy i samolubni politycy nieschodzący z wojennej ścieżki z innymi państwami. Stopniowo rozrysowuje też złożony charakter tego, co uznaje za idealne miejsce. Opisuje odwiedzoną przez siebie okazałą wyspę, która różni się od Anglii i wszystkich innych lądów, które zobaczył, tak jak różne są dzień i noc. Relacja ta nie przywołuje najmilszych wspomnień u tych czytelników, którzy mieli okazję żyć w państwie totalitarnym. Książka może być więc pojmowana jako społeczna satyra lub ponura antycypacja totalitarnego społeczeństwa. Jednym z najbardziej szokujących odkryć jest to, że prywatność jest czymś niegodziwym na Utopii. Zaleca się wyłącznie prowadzić życie publiczne, by zapobiec jakimkolwiek knowaniom przeciwko rządowi. Posiłki jada się zawsze en masse. Podróże zagraniczne są możliwe tylko, jeśli wyjeżdżającemu towarzyszą biurokraci ze starszego klanu i plemienia nazywani Syfograntami albo członkowie wyższych kategorii nazywani Filarchami i Traniborami. Od każdego oczekuje się pracy, ale najbardziej uciążliwe zadania powierza się niewolnikom, będącym niebezpiecznymi obcokrajowcami i jeńcami wojennymi. Utopia jest całkowitym przeciwieństwem głęboko skomercjalizowanej Anglii. Tamto starożytne polis przypomina utrzymującą się z rolnictwa społeczność żyjącą w fazie przednowoczesnej. Dwuznaczności przewijają się przez „Utopię”. Nigdy się nie dowiemy, czy niektóre z najbardziej zaskakujących innowacji były traktowane przez More’a jako ówczesne wariactwa, czy jako eksperymenty myślowe, które podporządkowywały się idei, że na świecie wszystko jest możliwe, jeśli porzuci się kanon, mądrość i uczenie się. Przykład: wyświęcanie kobiet na księży w raczej tolerancyjnej, różnorodnej i wieloreligijnej Utopii. Albo eutanazja opisana jako ustanowiona i mądra praktyka na wyspie. Czy jesteśmy skłonni uwierzyć, że świątobliwy katolik, który nie przyjął ślubowania Henryka VIII na głowę Kościoła anglikańskiego, pozostał wierny papieżowi i Kościołowi rzymskokatolickiemu i został ścięty w 1535 r., wypowiadając tuż przed śmiercią „dobry sługa Króla, ale Bogu pierwszy”, propagował jednocześnie wyświęcanie kobiet na kapłanów i eutanazję? A może wysyłał wiadomość: to, co jest teraz dla nas głupstwem i grzechem, będzie w przyszłości uważane za cnotę i mądrość? Czy był to uśmiech wielkiego fana Lukiana, śmiech mądrego humanisty czy też odwaga przyznania, że świat ludzki i polityka są zbyt złożone, by sądzić je na podstawie platońskiej „Republiki”? Cena porzucenia A jednak, utopianizm zaczął znakować w XX w. radykalne zło i globalną inżynierię społeczną. Mikołaj Bierdiajew, którego słowa ostrzeżenia zostały wykorzystane przez Aldousa Huxleya w motcie „Nowego wspaniałego świata”, napisał, że musimy chronić ludzkość przed dalszym urzeczywistnianiem utopii, ponieważ utopie okazały się niczym więcej i niczym mniej niż ziszczalnymi koszmarami. Tak naprawdę mało co cieszy się tak złą sławą, jak utopie i utopianizm. Od czasów „My” Jewgienija Zamiatina, „Nowego wspaniałego świata” Aldousa Huxleya i „Roku 1984” George’a Orwella dystopia stała się formą mądrości, odrzuceniem utopii jako złowrogiego przejawu oderwania od rzeczywistości i istot ludzkich z krwi i kości. Paradoksalnie wylano w ten sposób dziecko z kąpielą. Porzucając utopię, ludzie pożegnali się z ideą dobrego i sprawiedliwego społeczeństwa. Według Zygmunta Baumana utopia została sprywatyzowana, przeobrażając się w indywidualne success story. Rodzi się pytanie o to, co stało się ze społecznymi i politycznymi marzeniami? Czy zostały one porzucone jako niebezpieczne głupstwa? I co stało się w takim razie z całym przedsięwzięciem nieustannego podważania rzeczywistości? W XIX w. ludzie wierzyli w postęp i historię w sposób, w jaki teraz wierzy się w wolny rynek. W pierwszej połowie XX w. radykalne poglądy polityczne i ideologiczne namiętności doprowadziły całkiem sporą liczbę myślicieli i wizjonerów do wiary w historyczną nieuniknioność socjalizmu (lub komunizmu). Zdecydowanie wierzono, że nie ma altern