Czy to już kres projektów utopijnych?

Nie jest pewne, czy w naszym świecie, naznaczonym niedawną klęską utopii socjalistycznej i globalnym zwycięstwem wolnorynkowego kapitalizmu, dalsze roztrząsanie znaczenia myśli utopijnej ma jeszcze jakikolwiek sens. There is no alternative, znane słowa brytyjskiej premier Margaret Thatcher zdają się podkreślać, że poszukiwanie jakichkolwiek alternatyw dla obecnego systemu rzeczywiście jest skazane na porażkę. Przyznać jej rację oznaczałoby jednak uznać śmierć utopii. Zastanówmy się więc, czy dotarliśmy do kresu projektów utopijnych w ogóle? Diagnoza Kryzys finansowy 2008 r. obnażył wszelkie braki systemu kapitalistycznego. Bezrobocie, prekaryzacja, rosnące nierówności społeczne, zagrożenia ekologiczne i wszystkie inne kwestie pozostające w związku z neoliberalną polityką oszczędności dały początek kolejnej wielkiej fali niezadowolenia i głodu alternatywy, głodu utopii. Ów głód zrodził wiele inicjatyw i ruchów społecznych, które postanowiły zmierzyć się z tymi wyzwaniami, poszukując alternatywnych scenariuszy na przyszłość. Echa pełnej troski zadumy nad współczesnym światem wybrzmiały szczególnie mocno w encyklice papieża Franciszka „Laudato Si”. Zawarte tam słowa to dowód, że świadomość ekologiczna i trapiące tak wielu ludzi, szczególnie w tzw. Trzecim Świecie, problemy społeczno-ekonomiczne są dostrzegane i podzielane przez głowę Kościoła katolickiego. „Laudato Si” jest wezwaniem do zaprzestania degradacji środowiska naturalnego, do większej solidarności z uboższymi mieszkańcami Południa naszego globu oraz ochrony przed zakusami międzynarodowych korporacji na ich dobra naturalne. To stanowisko zbliża Franciszka do radykalnych ekologów, którzy podkreślają, że obecny system jest nie do utrzymania, a koncept sprawiedliwości musi być włączony do rozmowy o środowisku, jeśli chcemy wsłuchać się w głos Ziemi i jej najuboższych mieszkańców. Tym samym Franciszek nakreśla ramy nowej utopii, doktryny ekologii integralnej, która położy kres produktywizmowi i zapoczątkuje stworzenie nowego systemu normatywnego, którego celem będzie zatrzymanie ingerencji człowieka w naturę. Ów system nie jest abstrakcyjną ekologią, ale – posługując się koncepcją Ernsta Blocha – konkretną utopią (nawet jeśli papież nie posługuje się tym terminem), budowaną na założeniu, że musimy zakończyć dominację interesu ekonomicznego na rzecz dobra wspólnego. Pod tym względem encyklika zbliża się również do idei Hansa Jonasa wyrażonych w „Zasadzie odpowiedzialności”, szczególnie w odniesieniu do troski o losy wspólnego domu, czyli Ziemi, oraz w uznaniu, że zawsze możemy zrobić coś, aby rozwiązać problem. Szczyt klimatyczny w Paryżu w grudniu 2015 r. potwierdził istnienie ogólnoświatowej świadomości kryzysu ekologicznego, któremu musimy stawić czoła. I choć przyjętą przez 195 krajów deklarację końcową można uznać za zwycięstwo ducha odpowiedzialności, to wciąż musimy poczekać, aż przekuje się ona w realne działania rządów i parlamentów. Hans Jonas – zasada odpowiedzialności W epoce renesansu, jak i w XIX w., wszelkie utopijne strategie miały bezpośredni związek z wolnościowymi i równościowymi aspiracjami oraz kolektywną wolą stworzenia porządku lepszego niż znany od stuleci system monarchicznofeudalny. Niestety, doświadczenia XX w., który śmiało można nazwać laboratorium utopii, ze względu na degenerację utopii marksistowskiej, skompromitowały poszukiwania wszelkich alternatywnych strategii. W literaturze najbardziej znanym wyrazem niewiary w przyszłość, swoistej antyutopii, stał się „Rok 1984” George’a Orwella. Zbiurokratyzowane dyktatury Stalina i Hitlera bez wątpienia zburzyły zaufanie do wszelkich proroków obiecujących lepsze jutro. Wielcy filozofowie i historycy XX w., Hannah Arendt, Paul Ricoeur, François Furet, Karl Popper, odrzucili więc ducha utopii, zakładając, że nieuchronnie prowadzi on do totalitaryzmu. Hans Jonas był jednym z tych, którzy rozpoczęli wielką polemikę przeciw utopii i filozofii utopijnej. Jego „Zasada odpowiedzialności” jest naznaczona głębokim niepokojem o niekontrolowany rozwój technologiczny i stan środowiska naturalnego. Ten niemiecki filozof upatrywał w nich najpoważniejszą groźbę dla człowieczeństwa. Właśnie imperatyw ochrony tej szczególnej formy życia – człowieka – stanowił podstawę jego nowej etyki, która zakłada wzięcie odpowiedzialności za innych ludzi, przyszłe pokolenia oraz naturę. Jonas zredefiniował kategoryczny imperatyw Immanuela Kanta w duchu ekologii: „Postępuj zawsze tak, aby skutki twoich działań dały się pogodzić z zachowaniem życia na Ziemi”. Z tej perspektywy „Zasada odpowiedzialności” jest fundamentem etyki ochrony człowieka i natury. Ernst Bloch – zasada nadziei W mojej książce „Principe Reponsabilité ou Principe Espérance?” (Zasada odpowiedzialności czy zasada nadziei?) starałem się wskazać na potencjał oraz ograniczenia etyki Jonasa. Moim celem było również dowieść, że polemika Jonasa z Ernstem Blochem skierowana była nie tylko przeciw autorowi „Zasady nadziei”, ale traktować ją trzeba jako krytykę myśli utopijnej w ogóle w literaturze, malarstwie, filozofii, od „Republiki” Platona, przez „Utopię” Tomasza Morusa, aż po „Nowy wspaniały świat” Aldousa Hauxleya. Bloch ze względu na krytykę interwencji ZSRR na Węgrzech w 1956 r. został zwolniony ze stanowiska profesora Uniwersytetu w Lipsku i potępiony za rewizjonizm. Aż do śmierci w 1977 r. bronił on utopii humanistycznego i demokratycznego socjalizmu, wizji społeczeństwa hołdującego zasadom praw człowieka i sprawiedliwości społecznej. Ernst Bloch znany jest nie tylko jako autor „Ducha utopii” i „Zasady nadziei”, ale również jako orędownik filozofii przyrody, aliansu człowieka z naturą oraz naturalizacji człowieka i humanizacji natury. W latach 30. XX w., jako niemiecki Żyd, Bloch ledwo uniknął aresztowania i deportacji do obozu koncentracyjnego. Jego książki płonęły na wznoszonych przez hitlerowców stosach. W 1933 r. udało mu się przedostać do Szwajcarii, potem zaś do Austrii i Francji. Kiedy znalazł się w Stanach Zjednoczonych, gdzie mieszkał od 1938 do 1949 r., rozpoczął pracę nad swoim największym dziełem – „Zasadą nadziei”. Wbrew barbarzyństwu Holocaustu i piekłu Auschwitz Bloch wierzył, że pokonanie Hitlera i rekonstrukcja świata jest możliwa. W tej perspektywie utopie renesansu i wielkie społeczne utopie XIX oraz XX w. są dla Ernsta Blocha istotnymi symbolami, ponieważ wyrażają odwieczne aspiracje człowieka, by żyć w innym, lepszym świecie. Jednocześnie stanowią one swoistą moralną rewoltę przeciw nieludzkim warunkom życia i wszelkim formom rządów charakteryzujących się przemocą i represjami. Tak więc klasyczne utopie są pewnego rodzaju fikcjami na temat alternatywnych form organizacji społecznej zbudowanych na zasadzie sprawiedliwości („Republika” Platona) oraz wolności i równości („Utopia” Tomasza Morusa). Posługując się wymyśloną przez Blocha klasyfikacją, należy wyróżnić dwie formy utopii: utopię wolności (Morus, Fourier) i utopię porządku (Platon, Campanella, SaintSimon). Utopie wolności i utopie porządku Jak zauważył Bloch w swoich wykładach na temat platońskiej Republiki, jej mieszkańcy dzielą się na trzy klasy społeczne zgodnie hołdujące wyidealizowanemu i autorytarnemu modelowi państwa. Konkretyzacją wizji Platona była Sparta, której klasa rządząca dążyła do zniszczenia demokracji ateńskiej. W tym modelu wolność jest zastąpiona porządkiem, a klasy wyższe dominują nad niższymi. Bloch zwrócił także uwagę, że dzieło Platona zostało później, szczególnie w epoce renesansu, źle zinterpretowane, a jego reakcyjne ideały błędnie odczytano jako rewolucyjne i komunistyczne. Powoływał się na nie choćby Thomas Müntzer, przywódca powstania niemieckiego chłopstwa z XVI w. W tym sensie „Republika” pobudziła głód na utopie budowane w duchu społeczeństwa bez klas i hierarchii, choć oryginalny tekst Platona stawiał na piedestale właśnie porządek i hierarchię. Z kolei „Utopia” Tomasza Morusa – w przeciwieństwie do „Republiki” – była przez Blocha podziwiana jako „najważniejszy konstrukt wyobraźni na temat prawdziwie wolnego społeczeństwa bazującego na wolności”. Społeczeństwo opisywane przez Morusa, gdzie własność prywatna nie istnieje, czas pracy ograniczony jest do 6 godzin dziennie, a wybory są w pełni wolne, to pierwsza w historii zapowiedź społeczeństwa sprawiedliwego, bo demokracja, wolność i tolerancja są tam nierozerwalnie związane z kolektywnym modelem gospodarki. Z tego powodu autor „Utopii” może być uważany za prekursora oświecenia. Jego krytyka panującej w Anglii w XVI w. monarchii Tudorów (w 1535 r. Morus został ścięty z rozkazu Henryka VIII) i wyzysku klas niższych przez wyższe dopomogła Blochowi odnaleźć w „Utopii” „premarksistowski krytycyzm państwa klasowego”. W opozycji do libertariańskiej utopii Morusa znajduje się zaś „Civitas Solis” Tommaso Campanelli (1602 r.), które to dzieło jest pochwałą dyscypliny i porządku. W tytułowym Mieście Słońca panuje hierarchiczny i represyjny system podporządkowany woli władcy absolutnego, Metafizyka, najwyższego kapłana i mędrca jednocześnie. Książka Campanelli to pierwsza antycypacja totalitarnej biurokracji przyszłości, w której wszyscy obywatele nadzorowani są przez wszechwiedzący aparat władzy. W przeciwieństwie do wizji Morusa, gdzie państwo ograniczone było do minimum, u Campanelli klasa rządząca jest rozbudowana i ingeruje w życie obywateli na każdym poziomie. Ernst Bloch odnajdywał echa „Civitas Solis” w centralistycznych utopiach XIX-wiecznych, m.in. Saint-Simona i Etienne’a Cabeta. Podczas gdy ortodoksyjny marksizm krytykował Charles’a Fouriera za polityczny indyferentyzm, Bloch starał się podkreślać progresywny i rewolucyjny charakter jego „federalnego i utopijnego socjalizmu”. Falanster Fouriera, jako projekcja wspólnoty wolnych i równych ludzi, spotkała się z entuzjazmem Blocha głównie ze względu na teorię namiętności człowieka, ale także z uwagi na przekonanie, że realizacja federalistycznej utopii falansterów byłaby ostatecznym triumfem miłości chrześcijańskiej. Bazując na idei konkretnej utopii, Bloch odrzuca utopie porządku, a jednocześnie wzywa do budowy nowej myśli utopijnej. Owa konkretność wyraża się w bezustannym kreśleniu linii stycznej między rzeczywistością już zrealizowaną a tą, którą dopiero należy urzeczywistnić. Ponad abstrakcyjne modele idealnego społeczeństwa zamieszkującego odległą wyspę pośrodku oceanu Bloch przedkłada wykorzystanie potencjału naszej rzeczywistości, wszelkiej dostępnej wiedzy o tu i teraz, aby budować lepszy świat. „Marzenia o lepszym życiu”, pierwotny tytuł „Zasady nadziei”, bez wątpienia nawiązuje do tych aspiracji. Ideologie i futurologie Należy podkreślić, że Bloch wprowadza wyraźny podział między ideologiami a utopiami. Te pierwsze nazywa fałszywymi idealizacjami, typowymi dla klas rządzących, których celem jest ukrycie przed resztą społeczeństwa prawdziwych struktur i podziałów. Utopie – jak scharakteryzował je socjolog Karl Mannheim – są zaś wywrotowymi zażaleniami obliczonymi na podważenie istniejącego porządku. Aktywność utopijna nie jest także ograniczona do marzeń o lepszym jutrze, ale wymaga intensywnego namysłu nad tendencją rozwojową rzeczywistości i niejako detektywistycznej wiedzy o rzeczach. U schyłku XX w. można było zaobserwować odejście utopii od kwestii społecznych czy politycznych w kierunku science fiction i futurologii (choć Ernst Bloch zawsze podkreślał, że konkretnej utopii nie należy utożsamiać z futurologią). Głównym reprezentantem tej tendencji jest bez wątpienia Stanisław Lem. Światowy sukces Lema to efekt nie tylko literackich umiejętności i wyobraźni, ale przede wszystkim wynika on z faktu, że jego książki mają wymiar filozoficzny. Postać Ijona Tichy’ego, bohatera kilkunastu opowiadań Lema, filozofa i badacza, który twierdzi, że „nicość istnienia jest istnieniem samym w sobie”, jest bezpośrednim odwołaniem do filozofii Sartre’a, jednego z twórców egzystencjalizmu. W „Głosie Pana” (1968 r.) Lem potwierdza swoje rozdarcie między filozofią a nauką, pisząc o charakterystycznej dla filozofii tendencji do ujmowania świata w zamkniętą sieć konceptów, podczas gdy nauka zawsze niesie ze sobą znamię doświadczenia. Cała jego twórczość naznaczona jest pytaniami o ludzką egzystencję i jej sens, o nieśmiertelność duszy. Lem pochyla się także nad