Co da się prognozować, a co nie

Edwin Bendyk: – Futurystyka, futurologia, prognostyka – jak nazwać naukę badającą przyszłość? Jerzy Kleer: – Musimy sobie zdawać sprawę, że nie istnieją ściśle naukowe podstawy do refleksji nad przyszłością, nie istnieje więc też konkretna dyscyplina badawcza. Osoby zajmujące się prognostyką stosują różne podejścia. Ja w swoich badaniach wychodzę z założenia, że o przyszłości decyduje przeszłość, a nie teraźniejszość, która jest tylko zmodyfikowaną przeszłością. Przeszłość to obszerna kategoria. Jakie czynniki z niej wynikające mają kluczowy wpływ? System kulturowy, to on w największym stopniu decyduje o sytuacji bieżącej i długofalowej trajektorii rozwoju. Istnieje wiele definicji kultury i systemu kulturowego, ja w swoich badaniach i pracach, jakimi zajmuje się Komitet, przyjmuję, że jest to pięcioelementowy układ, na który składają się język, tradycja, historia, religia i stosunek do państwa. Ponadto uważam, że długofalowe prognozowanie może mieć tylko charakter jakościowy. Oczywiście jako ekonomista rozumiem, dlaczego podejmowane są np. projekcje wielkości PKB. Tylko że niewiele z nich wynika dla zrozumienia rzeczywistych zmian. Znamy przypadki krajów, które cieszyły się dużą dynamiką wzrostu PKB, który potem nagle się załamywał. Wystarczy wspomnieć Brazylię. Od samego PKB ważniejsze jest, kto z niego korzysta – jaki jest podział majątku, rzeczywisty dobrostan społeczny. Na jakie czynniki trzeba zwracać uwagę, gdy się chce zrozumieć przyszłość konkretnego społeczeństwa? Po pierwsze, model polityczny – na ile jest on stabilny i zapewniający ciągłość działań. Dla zrozumienia przyszłości to ważniejsze niż analiza, czy system ma charakter elitarny, czy jest bardziej demokratyczny. Potem struktura społeczna. Dziś obserwujemy dekompozycję klasy kapitalistów, obok tradycyjnych dysponentów kapitału produkcyjnego wyrosła finansjera. Klasa robotnicza praktycznie nie istnieje, rośnie natomiast prekariat. Obawiam się, że kwestia prekariatu zdominuje przyszłość, bo nie widać żadnych czynników, które ten problem mogłyby rozwiązać. Podobnie jak narastających nierówności dochodowych. Kolejnym kluczowym czynnikiem jest urbanizacja, już ponad połowa ludzi mieszka w miastach, ta tendencja będzie się nasilać – w aglomeracji Tokio w 2030 r. będzie więcej ludzi niż w Polsce. To spowoduje m.in. przemiany sfery publicznej. Nie twierdzę, że odrodzi się grecka agora, ale będziemy musieli zaakceptować życie w coraz większej bliskości. W końcu państwo, które ciągle będzie głównym aktorem organizującym życie społeczeństw. Ale już inne niż wynalezione w epoce przemysłowej; ulega bowiem ono destrukcji pod wpływem globalizacji i rewolucji informacyjnej. Przykładem na to jest skala zjawiska ucieczki pieniędzy do rajów podatkowych. Szacuje się, że za te kwoty można by spłacić całe zadłużenie krajów rozwijających się. A jakie czynniki lokalne mają znaczenie? Stan gospodarki, demografia, kapitał społeczny i wspomniany system kulturowy. W perspektywie jednej–dwóch dekad najmniej zmienne, a więc i najbardziej przewidywalne są demografia i system kulturowy. Komitet Prognoz PAN funkcjonuje od 1969 r., opracował wiele ważnych analiz strategicznych odnosz