Co po kapitalizmie?

Tomasz Targański: – Kapitalizm wielokrotnie udowodnił, że potrafi przystosować się do zmian, jakie zachodziły na świecie. Pan zaś w książce „PostCapitalism: a Guide to our Future” zapowiada jego definitywny koniec. Skąd pewność, że tym razem zaadaptować się nie zdoła? Paul Mason: – Niewolnictwo oraz feudalizm, czyli dwa wielkie systemy gospodarczo-społeczne, które organizowały życie zachodniej cywilizacji przed kapitalizmem, miały swój początek, rozkwit, aż w końcu się zawaliły. Nie sądzę więc, aby kapitalizm miał być wyjątkiem. Wierzę, że właśnie obserwujemy jego fazę schyłkową. Zgadzam się, jest to najbardziej żywotny system, jaki wymyślił człowiek, ponieważ zawsze umiał znaleźć odpowiedź na wyzwania. W XIX w. i w znacznej części XX w. działało to w ten sposób: robotnicy mieli siłę, by bronić swoich interesów, także płacowych, i zmuszali kapitał do szukania pieniędzy na drodze innowacyjności. Ale neoliberalizm zniszczył wspólnotę klasy pracującej. Kapitalizm obrał więc drogę na skróty i przez ostatnich parę dekad zwiększa swój zysk, tnąc wynagrodzenia albo eksportując produkcję za granicę. W ten sposób nie powstanie nowy model innowacji gospodarczej i społecznej. To drogą donikąd. Napisał pan, że kapitalizm w obecnej formie to samonapędzający się mechanizm tworzący austerity, czyli politykę radykalnych cięć budżetowych i oszczędności. Jak do tego doszło? Kryzys z 2008 r. powiększył długi państw już wcześniej zadłużonych. Wtedy neoliberalny kapitalizm zaaplikował choremu jedyne znane sobie lekarstwo, czyli oszczędności kosztem najuboższych grup społecznych. Celem tej polityki, poza umownym ratowaniem rządów przed rosnącymi długami i bankructwem, jest dążenie kapitalizmu do ograniczenia roli państwa w ogóle, nie tylko w gospodarce. Jestem przekonany, że ten i każdy kolejny kryzys staną się okazją, by prywatyzować, ciąć wydatki na pomoc społeczną, ograniczać dostęp do darmowej służby zdrowia i edukacji, wydłużać wiek emerytalny. To zaklęty krąg. W wyniku patologii systemu finansowego przychodzi kryzys, później państwo się kurczy, staje się jeszcze bardziej zależne od sektora prywatnego, bańka finansowa rośnie i znów budzimy się w przeddzień kolejnego kryzysu. Dlatego uważam, że neoliberalizm stał się narzędziem niszczącym państwo. Wiele osób uważa, że postęp technologiczny i automatyzacja zbawią kapitalizm. To mrzonki. Za 20–30 lat większość zajęć, jakie znamy dziś, przestanie istnieć. Jednym z najważniejszych momentów, które przekonały mnie, że to się dzieje, była chwila, kiedy jakiś czas temu moje zamówienie w McDonaldzie przyjął nie ekspedient, ale dotykowy ekran. Przez cały okres, zwany dziś neoliberalizmem, wepchnięty w mundur i zestresowany pracownik tej sieci był symbolem nowoczesności. Dla wielu pokoleń była to pierwsza w życiu płatna praca, funkcjonowała jako coś w rodzaju cezury między dzieciństwem a dorosłością. A zaraz zniknie. Automatyzacja niszczy miejsca pracy, nie tworząc dostatecznie dużo nowych, a technologie informacyjne sprawiają, że cena dóbr, które niegdyś były drogie (jak np. muzyki czy informacji), jest bliska zeru. Nie twierdzę, że ten system ekonomiczny skończy się dziś lub jutro, na to oczywiście potrzeba czasu, ale znaki już widać. To znaczy? Zbliża się moment, kiedy kraje, które uświadomią sobie, że kapitalizm nie zaspokaja ich potrzeb, zdecydują się przyjąć rozwiązania pozasystemowe. Innymi słowy, będą chciały opuścić ten system gospodarczy. W pewnym sensie pierwszy krok na tej drodze uczyniła Wielka Brytania. Brexit był przecież głosem przeciw imigracji i swobodnemu przepływowi pracy. Amerykański antropolog David Graeber napisał w 2013 r., że neoliberalizm wyspecjalizował się w tworzeniu tzw. bullshit jobs – wtórnych zajęć, które, jak się wydawało, znikną wraz z postępem automatyzacji. Stało się inaczej. Dlaczego? Teoria Graebera najlepiej sprawdza się w krajach, gdzie neoliberalizm odcisnął szczególnie mocne piętno. W takich miejscach wzrost gospodarczy jest stymulowany przez napływ taniej siły roboczej. Zamiast inwestować w technologie, zwiększać produktywność, lepiej zatrudnić pracownika, który kosztuje tyle co nic. W Wielkiej Brytanii symbolem tych zmian stały się myjnie samochodowe. Dziś coraz częściej jest to czterech facetów z gąbkami, a jeszcze 10–20 lat temu ich pracę wykonywał automat. W takich warunkach nie ma motywacji, by inżynierowie pracowali nad jeszcze lepszą maszyną. Nie chodzi więc o to, że nowe miejsca pracy nie powstają. Chodzi o to, że są one coraz gorsze i coraz słabiej płatne. W ten sposób niszczymy swoją produktywność. Czy nadejście postkapitalizmu położy temu kres? Wspomniałem już, że czeka nas świat, gdzie pracy w ogóle będzie niewiele. A w szczególności etatowej. Myślę, że prawdziwa rewolucja rozpocznie się w chwili, gdy automatyzacja wymusi rozdzielenie pracy od dochodu. Będziemy musieli wymyślić sposób na zmierzenie go w inny sposób niż poprzez liczbę godzin, które spędzamy w pracy. Dlatego trzeba przestać traktować pomysł dochodu podstawowego jako mrzonkę. Warto pomyśleć o nim w kategoriach wypłacanego przez państwo subsydium w zamian za automatyzację pracy. Załóżmy na chwilę, że kapitalizm jednak przetrwa. Jak wyobraża sobie pan taką hiperkapitalistyczną rzeczywistość za 30–40 lat? Są dwa sposoby, dzięki którym rzeczywiście mógłby przetrwać. Pierwszy polegałby na wynalezieniu technologii, która przywróciłaby pracy wysoką wartość. Zapotrzebowanie na nią musiałoby być tak duże, że powstałaby wielka liczba dobrze płatnych miejsc pracy. Ale szanse na to są niewielkie. Wszystkie wynalezione dotąd technologie – co najlepiej ilustrują te informacyjne – dewaluują wartość pracy i niektórych produktów. Drugi scenariusz, jaki może uratować kapitalizm, to ewolucja w stronę neofeudalizmu. W tym wypadku większość populacji musiałaby jednak zaakceptować stagnację płac na bardzo niskim poziomie i brak możliwości jakiegokolwiek awansu społecznego. W tych warunkach zyskują tylko najbardziej uprzywilejowani. Jak w średniowieczu świat podzieliłby się na wąską elitę, której życie opierałoby się na słabo wykwalifikowanej i opłacanej sile roboczej. Z tą różnicą, że w tym hiperkapitalistycznym systemie każda minuta naszego życia byłaby skomercjalizowana, istniałyby platformy zakupu dosłownie każdej usługi, jaką jest w stanie świadczyć człowiek, a ceny tych usług byłyby oczywiście maksymalnie zaniżone. Dziś podobną filozofię stara się realizować Uber. Dystopijny obraz. Niestety. Trzeba przyznać, że szukanie alternatyw w duchu optymizmu przychodzi nam z dużym trudem. Obraz przyszłości odmalowany w czarnych barwach zdecydowanie dominuje w literaturze i kinie. W „Elizjum” Neilla Blompkampa z 2013 r. Los Angeles przyszłości odpowiada wizji, jaką przed chwilą nakreśliłem. A co z alternatywami budowanymi w duchu utopii? W swojej książce sporo miejsca poświęca pan Aleksandrowi Bogdanowowi i jego wydanej w 1909 r. powieści „Czerwona gwiazda”, w której opisuje komunistyczne społeczeństwo na Marsie. Czy idea zasadzająca się na budowie nowych norm społecznych w zupełnie innej przestrzeni, bez oglądania się na to, co było wcześniej, jest panu bliska? W pewnym sensie. Odwaga, z jaką Bogdanow kreśli swoją wizję, jest godna naśladowania. Zawsze powtarzam, że aby wyobrazić sobie wszystko z taką jasnością, musiał przyjąć perspektywę Marsjanina, który przypadkiem trafił na Ziemię i na wszystko patrzy nowymi oczami. Pamiętajmy przy tym, że „Czerwona gwiazda” była protestem przeciwko leninizmowi. W gruncie rzeczy to książka o tym, jak właściwie powinna wyglądać rewolucja w XX w. Według Bogdanowa miał to być proces stopniowy. Uważał, że błyskawiczny skok w komunizm, jak chciał Lenin, jest niemożliwy i muszą go poprzedzić etapy przejściowe. „Czerwona gwiazda” to jasna wskazówka, że historii nie należy pospieszać, a przełomowe zmiany wymagają czasu. Co ciekawe, centralnym punktem książki jest wizja człowieka wyzwolonego ze wszystkich ograniczeń: ekonomicznych, społecznych, a nawet płciowych. Tu nie ma jednoznacznego podziału na kobiety i mężczyzn, ludzie mogą zmieniać swoją płeć. Zastanawiałem się, dlaczego taki marksista jak Bogdanow, który całe dorosłe życie myślał o tym, jak wyzwolić robotników z okowów ich własnych ograniczeń, dorzuca do tego kotła transpłciowość? W końcu zrozumiałem, że zrobił to, bo chciał za wszelką cenę wbić do głowy wszystkim zatwardziałym leninistom, że rewolucja w umysłach ludzi musi poprzedzić tę polityczną, inaczej wielka zmiana skończy się jeszcze większą tragedią. Zatrzymajmy się na chwilę przy tożsamości. Jak wpłynęła na nią technologia? Dawny model robotnika przemysłowego, który czuł się przede wszystkim reprezentantem swojej klasy, jest już nieaktualny. Co go zastąpiło? XIX-wieczny liberalizm stworzył pracownika obdarzonego jedną tożsamością, związaną głównie z miejscem pracy. Ale teraz nawet jeśli ktoś pracuje jako robotnik, jego życie nie jest ograniczone do świata wokół fabryki. Każdy ma smartfon, który daje dostęp do licznych sieci społecznych, które kształtują jego ja. Spójrzmy, co stało się w sferze kultury. Jeśli przyjrzymy się rozwojowi zachodniej literatury na przestrzeni ostatnich 500 lat, zauważymy, że czarne charaktery to z reguły ludzie zmieniający oblicze, wykraczający poza swoją naturę. Wzorce, jakimi posługiwało się Hollywood, także to umocniły. Ale w ciągu ostatnich dwudziestu lat wszystko się zmieniło. Coraz częściej za wzór jest stawiany ktoś, kto potrafi nawigować między różnymi wariantami swojej tożsamości. Żyjemy w czasach, kiedy ludzie na nowo odkrywają własną seksualność, wciąż zmieniają pracę, nie czują się członkami jednej społeczności. Na naszych oczach powstaje usieciowiony indywidualista. I to jego wybory w dużej mierze zdecydują o przyszłości. W swojej książce nakreślił pan obraz gospodarki opartej na informacji, w której wiele dóbr jest za darmo, a prawa autorskie praktycznie nie istnieją. Jakie byłyby praktyczne skutki urzeczywistnienia się tej wizji? Prawo autorskie trzeszczy w posadach, bo cena produktów nim objętych straciła związek z rynkiem. Ci, którzy pamiętają jeszcze erę winyli, wiedzą, że płyta, jaką kupili, miała wartość, bo można ją było odsprzedać w antykwariacie za część pierwotnej ceny. Ale obecny system muzyki dostępnej wyłącznie online jest pomyślany inaczej. Nikt z nas, użytkowników serwisów jak iTunes czy Spotify, nie jest właścicielem piosenek, których słucha. W całości należą one do takich monopolistów jak Apple. Nie można ich odsprzedać ani oddać. W dodatku dla monopolisty nie ma znaczenia, czy jest to najlepsza płyta świata czy najgorsza. I tak zapłacimy za nią dokładnie tyle samo. Chcę przez to powiedzieć, że nasze rozumienie zasłużonej nagrody za stworzenie czegoś wyjątkowego musi się zmienić, bo monopolistyczne korporacje wypaczyły jej sens. Nie wydaje mi się, żeby Beatlesi nagrali „Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club”, bo chcieli dostawać 99 pensów za piosenkę do końca życia. Robili to, co robili, by świat o nich usłyszał i docenił oraz by wieść wspaniałe życie. Czyli w gruncie rzeczy z tych samych powodów, dla których na przestrzeni wieków ludzie zdobywali się na kreatywność. Wspomniał pan o monopolistach. Jaki będzie ich los? W pierwszym rzędzie powinniśmy poddać monopole normalnym działaniom rynku. Sektor bankowy jest uregulowany tak, aby każdy z nas miał do wyboru pięć lub więcej banków. Dlaczego więc nie możemy mieć pięciu platform jak Facebook, dostarczających podobnych usług, żeby jako klienci zdecydować, której używać? Po części jest to efekt milionów funtów, jakie Facebook wydaje na lobbing, by temu zapobiec, a państwa nie mają siły albo nie chcą tego typu monopolu zwalczać. Jeśli nie państwo, to kto? Moc sprawcza jest po naszej stronie. Jeśli nadamy wagę takim procesom, jak tworzenie wolnego oprogramowania, kooperatyw, akcji crowdfoundingowych, wielkich przedsięwzięć całkowicie opartych na wolontariacie, takich jak Wikipedia, i prawdziwie docenimy ich znaczenie, a zatem pozwolimy sobie na zmianę naszego myślenia o technologii, własności i pracy, mamy szansę stworzyć nową jakość i pozbyć się gigantów jak Google czy Facebook. To, że teraz ich zyski są wielkie, nie ma znaczenia. Wszystko się zmieni, jeśli udowodnimy ich akcjonariuszom, że potencjał monopoli się wyczerpał i nie można już na nich zarabiać. Czy w gospodarce postkapitalistycznej pieniądze przestaną być przydatne jako środek wymiany? Jeśli tak, co mogłoby je zastąpić? Kiedy rzeczy są darmowe, jak dziś informacje, środek wymiany przestaje być potrzebny. Nikt z nas nie płaci za używanie Wikipedii, bo nadmiar informacji wymusił redystrybucję. Ale objęcie tym mechanizmem całej gospodarki zajmie dużo czasu i niezbędne będą okresy przejściowe. W tym momencie powinniśmy wyciągnąć wnioski z doświadczeń Związku Sowieckiego lat 20. Tamtejsi ekonomiści rozumieli, że transformacja ku gospodarce komunistycznej wyzwoli pewne obiektyw