Co pan sądzi o Bogu? – miał zapytać Napoleon Pierre’a Simona de Laplace’a. Uczony bez wahania odpowiedział: Sir, taka hipoteza nie jest mi potrzebna. De Laplace’a warto pamiętać nie tylko ze względu na błyskotliwą bezczelność. Skonstruował on m.in. ważny i ciekawy eksperyment myślowy: wyobraźmy sobie demona, który zna doskonale historię wszystkich cząstek istniejących we Wszechświecie. Każde ich przeszłe położenie, szybkość, kierunek ruchu. Taka wszechwiedząca istota powinna być w stanie, znając też obowiązujące prawa natury, obliczyć, czyli przewidzieć, położenie każdej z cząstek w dowolnym momencie przyszłości. Laplace postawił po prostu problem: czy posiadając odpowiednio obszerną wiedzę o przeszłości, można przewidywać przyszłość? W pytaniu tym kryje się nie tylko kwestia skuteczności prognoz, lecz także o wiele bardziej istotne zagadnienie determinizmu. Bo jeśli przyszłość byłaby zdeterminowana przeszłością, to co w takim razie z tak drogą człowiekowi wolnością? Czy jest tylko iluzją, czy też zależy od jeszcze innych cech rzeczywistości? Pytanie ma nie tylko akademickie znaczenie, jego praktyczny sens doskonale rozumiał współczesny Laplace’owi Carl von Clausewitz, genialny teoretyk i filozof wojny. W swym wiekopomnym dziele „O wojnie” pisał: „Błędne byłoby uważać wojnę wśród ludów cywilizowanych za zwyczajny przejaw rozsądku ich rządów i wyobrażając ją sobie jako coraz bardziej pozbawioną namiętności. Gdyby tak było, nie potrzebowałaby ona w końcu wcale rzeczywistych mas walczących, lecz tylko ich stosunkowego zestawienia, i zamieniłaby się w rodzaj algebry działania”. Rzut oka na teorię gier O nieprzewidywalności wyniku bitew i wojen decydują dwa główne czynniki. Po pierwsze, podczas bitewnego ferworu spotykają się dwie zupełnie odmienne cechy ludzkiej natury: rozum i pierwotna dzikość; ich połączenie tworzy niezwykłą mieszankę niepoddającą się w pełni racjonalnej kontroli. Po drugie, niemożliwe jest pozyskanie pełnej informacji o polu bitwy, pokrywa je „mgła” niewiedzy, która jest źródłem niepewności. To właśnie „tarcie” rzeczywistości i otaczająca ją „mgła” wynikająca z niepełnej wiedzy otwierają pole wielkim wodzom, którzy potrafią w sytuacji niepewności podejmować decyzje na zasadzie coupe d’oeil, rzutu oka. O tej niezwykłej zdolności piszą nie tylko historycy wielkich bitew, lecz także badacze praktyk biznesowych. Podkreślają, że liderzy biznesu, o których pamiętamy, przeszli do historii, bo w decydującym momencie potrafili odłożyć na bok wyniki badań marketingowych i podjąć decyzję na wspomnianej przez Clausewitza zasadzie rzutu oka. Czy jednak ciągle obowiązują spisane przed dwustu laty obserwacje? Świat zmienił się radykalnie. Uczeni nie tylko poznali wiele zagadek ludzkiej psychologii i zachowań zbiorowych. Powstały potężne narzędzia teoretyczne, do najważniejszych należy teoria gier. Jan Polowczyk wyjaśniał (POLITYKA 24/14): „Podstawą teorii gier jest założenie, że uczestnicy (rywale, strony konfliktu) są zdolni do przewidywania działań innych uczestników na podstawie wiedzy o ich motywach i wyznawanych wartościach. Problemem tym zajmował się noblista John Nash, który badał, dlaczego dwie strony kontraktu dochodzą do porozumienia. Według Nasha dwie lub więcej stron dzielą zyski z transakcji zależnie od tego, jak wyceniają wartość swoich korzyści, a także jakie posiadają alternatywy. Do transakcji dochodzi wówczas, gdy nikt już nie ma chęci zmiany stanowiska. Jest to tzw. punkt równowagi Nasha”. To właśnie teoria gier potwierdza słuszność starej zasady si vis pacem, para bellum – chcesz pokoju, szykuj się do wojny. Wyrazem tej zasady był absurdalny, wydawałoby się, zimnowojenny wyścig zbrojeń, który wyprodukował arsenał nuklearny zdolny wielokrotnie zniszczyć życie na Ziemi. Zimna wojna nie przekształciła się jednak w gorącą. Dlaczego? „Powszechna współpraca dla ogólnego dobra jest stanem idealnym (w ekonomii stan taki nazywa się optimum Pareto). Jednak, jak zauważył Nash, ludzie najczęściej nie uzyskują stanu idealnego, tylko suboptimum, np. utrzymują pokojową równowagę wskutek ogromnych nakładów na zbrojenia (jest to równowaga Nasha)” – wyjaśnia Polowczyk. W praktyce chodzi o to, że strony potencjalnego konfliktu analizują możliwe posunięcie adwersarza. Można mu zaufać i uznać, że ma pokojowe intencje, rozsądniej jednak założyć, że coś, nawet bez złych intencji, tak na wszelki wypadek szykuje. Trzeba więc być przygotowanym, też na wszelki wypadek. Słuszność tego podejścia potwierdziły badania Anatola Rapoporta, psychologa i matematyka z Uniwersytetu w Toronto. W latach 70. XX w. przeprowadził on symulacje komputerowe odwołujące się do teorii gier, które miały odpowiedzieć, jaka jest najlepsza strategia, by utrzymać pokój. Okazało się, że najlepiej sprawdza się prosta reguła wet za wet. „Pierwszy ruch powinien zawsze wyrażać wolę kooperacji, a każda następna reakcja powinna być lustrzanym odbiciem decyzji przeciwnika: jeśli rywal działa w sposób przyjazny, należy odpowiedzieć tak samo; jeśli wrogi, odpowiedź również powinna być wroga. Wet za wet jest zatem strategią wyrażającą zasadę odwzajemniania” – wyjaśnia Polowczyk. Innymi słowy, zaufanie jest dobre, ale działa najlepiej, jeśli wszystkie strony wiedzą, że za naruszenie zasad będą srogo ukarane. Świat Big Data Bruce Bueno de Mesquita, amerykański analityk polityczny, przekonuje, że korzystając z aparatu teorii gier oraz kilku jeszcze założeń dotyczących istoty życia politycznego, jest w stanie prognozować rezultaty różnorodnych procesów politycznych; chwali się, iż przewidział (a raczej obliczył) np., że po śmierci Leonida Breżniewa (1982 r.) władzę w Związku Sowieckim obejmie Jurij Andropow; z dwuletnim wyprzedzeniem zapowiedział wybuch drugiej intifady (2000 r.); w artykule opublikowanym w „Foreign Policy” kilka miesięcy przed szczytem klimatycznym w Kopenhadze (2009 r.) opisywał, jaki będzie jego wynik; w połowie 2010 r. wskazywał, że reżim Hosniego Mubaraka chyli się ku końcowi. De Mesquita zasłynął z książki „The Dictator’s Handbook” (Podręcznik dyktatora), jaką ogłosił w 2011 r. wspólnie z Alastairem Smithem. Zdaniem autorów nie ma istotnej różnicy między dyktaturą i demokracją, jeśli chodzi o podstawowe zasady sprawowania władzy. Ani najwięksi tyrani, jak Józef Stalin czy Adolf Hitler, ani tym bardziej szczerzy demokraci, jak Barack Obama, nie są w stanie rządzić samodzielnie. Ich los i skuteczność u steru zależą od struktury poparcia, tę zaś można poddać racjonalnej analizie. Co z niej wynika? Znaczący jest podtytuł książki: „Dlaczego złe uczynki zazwyczaj prowadzą do dobrej polityki”. Założenie, że świat polityki niezależnie od systemu bliższy jest serialowi „The House of Cards” niż przypowieściom Ewangelii, ubrane w odpowiednie formuły matematyczne powoduje, że można w nim odgadywać przyszłość. I to, jak zapewnia de Mesquita, z trafnością na poziomie 90 proc. Krytycy takiego podejścia zwracają uwagę, że o historii tak naprawdę decydują wydarzenia, jakie kryją się w owych 10 proc. umykających racjonalnym założeniom. To niezwykle rzadkie zdarzenia, które są skutkiem przypadku lub wspomnianego Clausewitzowskiego rzutu oka. Gdy Włodzimierz Lenin ogłaszał w 1917 r. Tezy kwietniowe, nawet Nadieżda Krupska uznała go za szaleńca. Okazało się później, że wydarzenie to zdecydowało o późniejszym marszu bolszewików po władzę. Francuski filozof Alain Badiou twierdzi, że są cztery sfery, w których może ujawniać się absolutna wolność wytwarzająca owe nieprzewidziane wydarzenia. To sztuka, nauka, polityka i miłość. Podobnie twierdził Karl Popper, wskazując, że nie sposób przewidzieć odkryć naukowych. Nawet jednak jeśli niemożliwe jest uzyskanie 100-procentowej dokładności prognostycznej, bo przeszkadzają w tym „tarcie” wynikające ze złożoności analizowanych systemów, „mgła” spowodowana możliwością uzyskania pełnej informacji, i w końcu wolność/przypadek prowadząca do pojawiania się o niezwykle rzadkich wydarzeń, to warto próbować zbliżać się do nieosiągalnej granicy. Nowa szansa pojawiła się wraz z cyfrową cywilizacją, która wytwarza surowiec nieznany jeszcze kilkadziesiąt lat temu: dane. Dostępne w wersji cyfrowej archiwa, rejestry odnotowujące wszystkie tra