W poszukiwaniu alternatywy

Czarne scenariusze znamy doskonale. Różnymi wariantami apokalipsy karmi nas nieustannie kultura popularna, tak jakby to właśnie miało być jedynym możliwym zwieńczeniem epoki postępu technicznego i cywilizacyjnego. Bo nawet jeśli unikniemy katastrofy ekologicznej, to za cenę oddania się władzy maszyn i sztucznej inteligencji. Za tymi wizjami stoją poważne argumenty ekspertów i naukowców badających, ile surowców jeszcze zostało, ile jeszcze Ziemia jest w stanie zmieścić odpadów po ludzkiej aktywności. A specjaliści od foresightu i badań nad przyszłością kreślą różne scenariusze. Z większości wynika, że nie można liczyć na cud – zanim pojawi się idealne rozwiązanie problemów ludzkości, zanim zaczniemy czerpać (niemal) za darmo energię ze Słońca lub z fuzji termojądrowej, musimy rozwiązać palące problemy niemające wiele wspólnego z techniką. To narastające nierówności społeczne w wymiarze państw i całego globu; nowy ład geopolityczny wynikający z rosnącej siły gospodarczej nowych graczy, z Chinami na czele; przemiany wynikające z rosnącej pozycji kobiet w strukturze społecznej; nierównowagi demograficzne – gdy coraz więcej społeczeństw wkracza w fazę szybkiego starzenia się, tylko w Indiach ponad pół miliarda mieszkańców nie skończyło 25 lat. Wobec tych wyzwań oraz naturalnych barier rozwojowych przekonanie, że kryzys kiedyś się skończy, a wtedy nastąpi powrót do scenariusza zwanego w żargonie specjalistów od strategii business as usual, do sposobu życia i gospodarowania jak przed wybuchem kryzysu, nie ma większego sensu. Nie, ten kryzys tak się nie skończy. Wyczerpał się nie tylko dotychczasowy model gospodarczy. Nie tylko dlatego, że wytwarza on niedające się utrzymać w dłuższej perspektywie nierówności społeczno-ekonomiczne, co przyznają nawet dalecy od pokus lewicowego myślenia analitycy Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Wyczerpało się także najważniejsze paliwo napędzające kapitalistyczną gospodarkę – innowacyjność, na co zwracają uwagę ekonomiści tej miary co noblista Edmund Phelps. Stwierdzenie to może wydawać się zaskakujące w sytuacji, gdy codziennie atakują nas informacje o nowych modelach smartfonów, aplikacjach i serwisach, o jakich dekadę temu nawet nie marzyliśmy. Tyle tylko, że o wiele mniej jest doniesień z innych obszarów techniki. Biliony dolarów zgromadzonych w rajach podatkowych czekają na okazje do inwestycji. Okazji gwarantujących odpowiedni zwrot boleśnie jednak brakuje. Czy koniunkturę poprawi zielony zwrot w kapitalizmie, który zyskał wzmocnienie podczas szczytu państw G20 w Shenzen? To tam właśnie Chiny i Stany Zjednoczone ogłosiły, że uznają porozumienie zawarte podczas szczytu klimatycznego ONZ w Paryżu w grudniu 2015 r. Nie uczyniłyby tego, gdyby nie uznały, że się to po prostu opłaca. Czy jednak – choć zielony – będzie innym kapitalizmem niż dotychczasowy? Czy wraz z przechodzeniem na nowe modele gospodarowania oparte na odnawialnych źródłach energii i zamkniętych cyklach produkcji niemarnotrawiących surowców zmniejszą się wspomniane wcześniej nierówności? Dlaczego miałoby się tak stać? Potrzebna jest alternatywa polityczna. Podobnie jak gospodarka potrzebuje nowej fali prawdziwej przemiany, innowacji potrzebuje polityka, by ożywić i nadać nowy sens takim pojęciom, jak wolność, sprawiedliwość i solidarność. O ile uznajemy, że nie były one jedynie efemerydami, które przypadkowo i na chwilę pojawiły się w przestrzeni publicznej. Dlaczego więc nie ma alternatywy, a jedyne kontrpropozycje dla zużytego ładu polegają na odgrzewaniu XIX-wiecznych kotletów nacjonalizmu i suwerenności w granicach państwa narodowego? Stoi za nimi resentyment i tęsknota za zwykłą porządną nowoczesnością, z gospodarką opartą na przemyśle, jasnym podziale ról społecznych i wynikającej z niego hierarchii autorytetu, prestiżu i znaczenia. Ta tęsknota za przeszłością jest, jak się okazuje, dobrym paliwem w walce o władzę, nie rozwiązuje jednak żadnego z poważnych problemów. Przeciwnie, jest receptą na powtórzenie katastrofalnych błędów XX w. Czy nie istnieje więc alternatywa i rację miała Margaret Thatcher, gdy ogłaszała swoją regułę TINA – There Is No Alternative. Franco Berardi, Bifo, włoski radykalny krytyk współczesnego kapitalizmu, twierdzi, że oczywiście alternatywa istnieje, bo przyszłość nie jest zdeterminowana. Jeśli jednak alternatywy nie widzimy, to dlatego, że ulegamy władzy, która czerpie swą siłę z tego, iż zasłania inne możliwe przyszłości niż ta, jaka jej najlepiej służy. To właśnie dlatego utopie miały tak silny potencjał polityczny – uruchamiały wyobraźnię, a wraz z nią odwagę poszukiwania innych światów. Dziś jednak stawka jest jeszcze większa. Jeśli bowiem świat, jaki znaliśmy, dobiegł końca, to nie wystarczy już naszkicowanie alternatywy, lecz potrzebne są nowe projekty organizacji życia społecznego, politycznego, gospodarczego. Zygmunt Bauman w rozmowie ze zmarłym niedawno litewskim filozofem Leonidasem Donskisem twierdzi, że obecny moment dziejowy należy traktować jak interregnum. Pojęcia tego w odniesieniu do historii użył Antonio Gramsci, definiując za jego pomocą czas, kiedy stary świat już się skończył, lecz nowy jeszcze się nie wyłonił. Jedną z cech takiego czasu jest odkrycie, że instytucje z poprzedniej epoki tracą skuteczność, a życie społeczne zaczyna organizować się w coraz większym stopniu poza nimi, spontanicznie i często bardzo chaotycznie. Ujawnia się cała złożoność relacji międzyludzkich, gdy pękają karby obowiązujących wcześniej norm. Ta złożoność sprawia wrażenie chaosu i wywołuje niepokój. Jak sobie z nim poradzić? Bob Jessop, brytyjski filozof polityki, podpowiada: