Wiek XXI rozpoczął się 11 września 2001 r. Cały świat uczestniczył za pośrednictwem mediów w ponurym wydarzeniu rozgrywającym się w Nowym Jorku i Waszyngtonie. Kto widział obrazy samolotów pasażerskich wbijających się w wieżowiec World Trade Center, walących się budynków, skaczących na pewną śmierć ludzi, nigdy nie zapomni grozy tego spektaklu. A widzieli wszyscy, wszak żyjemy w Globalnej Wiosce. Pojęcie to wprowadził w obieg w latach 60. XX w. kanadyjski badacz mediów Marshall McLuhan, by opisać świat, w którym dzięki najnowszym technologiom komunikacyjnym media zyskały zasięg planetarny. Lądowanie na Księżycu w lipcu 1969 r. oglądało wspólnie 530 mln widzów. Przedsięwzięcie Live Aid (dwa koncerty rockowe na rzecz głodujących) w 1985 r. przyciągnęło 1,9 mld widzów. Dwadzieścia lat później projekt Live 8 swym zasięgiem objął widownię liczącą 5,5 mld ludzi. Plemię Człowieka Elektronicznego Wioska McLuhana to jednak nie arkadyjska kraina, w której powszechny, globalny dostęp do informacji powoduje, że ludzie stają się lepsi, przestają prowadzić wojny i się nienawidzić, ostrzegał kanadyjski uczony. Przekonywał on, że wraz z rozwojem elektronicznych mediów kończy się epoka Gutenberga i Człowieka Książki. Nadszedł czas Człowieka Elektronicznego, dla którego media są niczym plemienny bęben. To one narzucają rytm działania i powodują, że choć coraz więcej widzimy, to niekoniecznie więcej wiemy i rozumiemy. Deficyt wiedzy i rozumienia zastępują emocje dające widzom medialnego spektaklu poczucie uczestnictwa w gorącej, neoplemiennej wspólnocie. Przypomnijmy sobie wspólnotowe emocje, jakie zapanowały w Polsce po śmierci Jana Pawła II. Nawet kibice rywalizujących klubów piłkarskich rzucali się sobie w ramiona, przekazując znak pokoju. Co z tych emocji pozostało? Plemienne odruchy Człowieka Elektronicznego niewiele mają wspólnego z prawdziwą wspólnotowością, dla której najważniejszym klejem nie są emocje (choć o tych nie wolno zapominać), lecz zaufanie. Socjolog Piotr Sztompka, badacz współczesnego społeczeństwa, nazywa zaufanie relacją moralną, która wspólnie z lojalnością, wzajemnością, szacunkiem, solidarnością tworzy przestrzeń międzyludzką. To ona właśnie czyni z zanurzonych w niej ludzi całość większą niż prosta suma jednostek. Samo zaufanie jest, jak podpowiada Piotr Sztompka, „zakładem podejmowanym na temat niepewnych, przyszłych działań innych ludzi”. Zaufanie do policji oznacza, że w potrzebie można podejść do funkcjonariusza z przekonaniem, że udzieli pomocy, a nie zaaresztuje w oczekiwaniu haraczu. Zaufanie do lekarza oznacza, że postawi diagnozę zgodnie z najlepszą wiedzą. W społeczeństwie o dużym poziomie zaufania ludzie nie obawiają się wzajemnie, tylko wiedzą, że mogą na siebie liczyć i czuć się bezpiecznie. Wybitny brytyjski socjolog Anthony Giddens wyjaśniał w książce „Nowoczesność i tożsamość” (wyd. w Polsce 2010 r.), że „codzienne rytuały zaufania i taktu to znacznie więcej niż tylko sposoby ochrony poczucia godności własnej i innych. O ile dotyczą one samej tkanki codziennych interakcji, bo wiążą się z kontrolą gestów, postawy ciała, mimiki oraz użycia języka, o tyle dotykają najbardziej elementarnych aspektów bezpieczeństwa ontologicznego”. Ważnym sposobem na pielęgnowanie zaufania w życiu codziennym jest opisana przez antropologa Ervinga Goffmana praktyka uprzejmej nieuwagi. Gdy na ulicy spotykamy obcą osobę, nie wypada okazywać jej zbyt wielkiego zainteresowania, bo może być to odebrane jako akt agresji. Ale zimna obojętność oznaczałaby niechęć. Wystarczy jednak krótko spojrzeć w oczy, lekko się uśmiechnąć i odwrócić wzrok, by nić neutralnej, ale pozytywnej więzi między obcymi ludźmi została zasygnalizowana. Terroryści spod znaku Al-Kaidy wiedzieli, jak 11 września 2001 r. wykorzystać logikę medialnego spektaklu, by uderzyć w rdzeń nowoczesnego społeczeństwa: włączając miliony widzów w atak na World Trade Center i Pentagon, uruchomili destrukcję zaufania. Bo, jak pisałem w książce „Zatruta studnia” z 2002 r., „w sytuacji zagrożenia terroryzmem wyobraźnię opanowuje strach przed Obcym, uprzejmą nieuwagę zastępuje podejrzliwość. Każdy może być potencjalnym agresorem, w miejsce wspólnoty wolnych ludzi powstaje anomiczna masa wrogo nastawionych do siebie indywiduów”. Opartą na zaufaniu i solidarności regułę gościnności wobec Innych, np. uchodźców i imigrantów, zastępuje zasada zamkniętych drzwi oparta na logice „ostrożności nigdy dość”, bo choć „nie wszyscy muzułmanie są terrorystami, to większość terrorystów jest muzułmanami”. Słuszność takiej postawy mają potwierdzać kolejne makabryczne spektakle: zamachy w Madrycie, Londynie, Paryżu, Nicei, Brukseli, Berlinie, Bostonie, by tylko wspomnieć miasta Zachodu. Zagrożenie ze strony Obcego staje się kluczowym motywem neoplemiennej polityki, posługują się nim Donald Trump i Jarosław Kaczyński, Marine Le Pen i Viktor Orbàn. Czy rzeczywiście zagrożenie ze strony Obcych jest tak wielkie? Nie ma to większego znaczenia, liczy się, że wyzwala emocje, które skuteczniej mobilizują elektorat niż prawda. Czy zatem źródłem wszystkich problemów współczesnego świata są Obcy – uchodźcy uciekający przed wojnami i opresją oraz emigranci opuszczający swe ojczyzny w poszukiwaniu lepszego życia? Tak by można wnioskować, analizując wystąpienia prominentnych polityków Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Polski, Węgier, Holandii, Czech. Coraz więcej spośród nich dostrzega, że eskalowanie strachu przed Obcym dobrze służy ich politycznemu celowi – walce o władzę. W istocie jednak w strachu tym wyraża się, jak w symptomie poważnej choroby, o wiele bardziej złożony, wielowymiarowy kryzys trapiący współczesne społeczeństwa. Kryzys zaufania Rok 2016 przejdzie do historii ze względu na polityczne zwroty, jakimi został naznaczony. Brexit, odsunięcie od władzy prezydent Brazylii Dilmy Rousseff, próba zamachu stanu w Turcji przyspieszająca antyatatürkowską rewolucję Recepa Tayyipa Erdoğana, upadek Aleppo przy całkowitej bierności świata, w końcu wybór Donalda Trumpa na prezydenta Stanów Zjednoczonych. A to jest tylko dopełnienie decyzji podejmowanych w przestrzeni politycznej rok i dwa lata wcześniej, które m.in. wyniosły do władzy w Indiach Narendrę Modiego i nacjonalistyczną Indyjską Partię Ludową. Kto głosował na Donalda Trumpa w Stanach Zjednoczonych lub za Brexitem w Wielkiej Brytanii? Wszystko zostało już napisane, ale warto zwrócić uwagę na czynnik zidentyfikowany w badaniu firmy Edelman, światowego potentata PR. Edelman co roku opracowuje globalny raport „Trust Barometer”. Ostatnia edycja została przygotowana na podstawie badania ponad 30 tys. respondentów w 28 krajach. Do standardowych pytań dodano szczegółowe dotyczące właśnie wyborów w USA i referendum w Wielkiej Brytanii. Okazało się, że 67 proc. wyborców Donalda Trumpa się boi. Czego? Imigracji, globalizacji, rozkładu wartości społecznych, tempa zmian. W elektoracie Hillary Clinton bojących się było 45 proc., znacznie mniej. Podobnie w przypadku Brexitu – 54 proc. głosujących za wyjściem z Unii Europejskiej bało się, wśród chcących pozostać w UE bojących się było jedynie 27 proc. Strach jest, przypomnijmy, odwrotnością zaufania, a powyższe wyniki tylko dopełniają zasadnicze wnioski z badania zaufania w 2016 r. Najkrótsza ich konkluzja – zaufanie w połowie badanych krajów się załamało. Załamanie to wyrażają różne wskaźniki. Najbardziej zatrważają te odnoszące się do rzeczywistości polityczno-instytucjonalnej. Tylko 15 proc. spośród wszystkich badanych wierzy jeszcze, że system działa, 53 proc. nie ma wątpliwości, że przestał już działać, 32 proc. jest niepewnych. Rozczarowanie dotychczasowym ładem dotyczy nie tylko wykluczonych i zmarginalizowanych, lecz również najbogatszych (48 proc.), z wyższym wykształceniem (49 proc.) i śledzących debatę publiczną (51 proc.). Jeszcze ciekawsze są wyniki dla poszczególnych społeczeństw. Najbardziej rozczarowani systemem są Francuzi (czy więc dziwi, że z wyborów prezydenckich wypadli kandydaci establishmentu?). W grupie tej znajdują się także Niemcy, Amerykanie, Holendrzy, Hiszpanie, Włosi, Irlandczycy. Oczywiście nie zabrakło Polaków – oni jednak od zawsze w badaniach zaufania stanowią odrębną kategorię i wypadają najsłabiej. Badania Edelmana potwierdzają to, co od lat obserwuje prof. Janusz Czapiński w Diagnozie Społecznej. Nowość w 2016 r. polega na tym, że w swej nieufności Polacy przestali być osamotnieni. Wielowymiarowy kryzys zaufania zidentyfikowany w najnowszym „Edelman Trust Barometer” objawia się także zerwaniem więzi między „ludem” a „elitami” i erozją zaufania do źródeł informacji. I tak 71 proc. badanych uważa, że bardziej wiarygodne są wiadomości podawane przez zwolenników zmiany, obrońców status quo uznaje tylko 29 proc.; 64 proc. bardziej ufa newsom pochodzącym z przecieków niż z oficjalnych źródeł. W końcu na coraz mniejsze zaufanie mogą liczyć eksperci, bo coraz chętniej dajemy wiarę wypowiedziom ludzi takich jak my. W rezultacie coraz mniejsze znaczenie mają fakty, jesteśmy gotowi popierać liderów zdolnych przekonać, że doprowadzą do zmiany, nawet jeśli rozmijają się z prawdą. Czy wobec tych wszystkich wyników dziwi obserwacja redakcji Słownika oksfordzkiego, że słowem 2016 r. (roku kryzysu zaufania) stała się post-prawda? W świecie, z którego wyparowało zaufanie, a pustoszejącą przestrzeń międzyludzką wypełnia strach, prawda faktów traci znaczenie, liczy się za to prawda emocji. Jak podaje tygodnik „Science”, premier Indii Narendra Modi bez wahania w przedmowie do jednego z podręczników napisał, że hinduistyczny bóg Rama latał samolotem oraz że w indyjskiej starożytności wykorzystywano komórki macierzyste. Nadszedł w końcu czas, by Indie odzyskały utraconą wiedzę, by wraz z nią odzyskać moc. Naukowcy załamują ręce, ich fakty są jednak bezbronne wobec emocji, jakie wywołują słowa premiera. Premiera kraju, w którym ponad pół miliarda mieszkańców nie skończyło 25 lat. Metoda działa, bo o ile mieszkańcy Indii, zgodnie z raportem Edelmana, boją się wszystkiego: korupcji, globalizacji, imigracji, tempa zmian i rozkładu wartości, to jednak zyskali przekonanie, że system państwa funkcjonuje. Wiarę w system zachowali lub odzyskali też, mimo że się boją, Rosjanie i Turcy. W system też wierzą, choć nie boją się (przeciwnie, wykazują wysoki poziom zaufania) Kanadyjczycy. Czy rzeczywiście jedynym skutecznym dziś sposobem na odbudowę ducha wspólnoty jest strach i nacjonalizm fundowany na najbardziej absurdalnych mitach? Czy Kanada określana przez jej premiera Justina Trudeau jako pierwsze państwo post-narodowe to awangarda wyznaczająca przyszłość, czy raczej statystyczny błąd w dominującej tendencji? Epoka interregnum Pewną odpowiedź na te pytania zyskamy dopiero w przyszłości, jak bowiem pisał Hegel, sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu. Nie sposób przewidywać tego, co będzie, nawet jeśli przyjmie się założenie katastrofizmu oświeconego głoszącego, że pewne jest to, co niemożliwe. Jean-Paul Dupuy, francuski filozof i twórca tej koncepcji, przekonuje, że w myśleniu o przyszłości trzeba mieć odwagę wyobraźni. Tylko w ten sposób można sięgnąć granic niemożliwego, by następnie, posługując się rozumem, zadać krytyczne pytanie: czy istnieją warunki, w których niemożliwe stanie się rzeczywistością? Takie ćwiczenie jest niezbędne, by zawczasu uruchomić racjonalne działania stwarzające szansę ochrony przed niekorzystnym rozwojem historii. Dziś stawką wyzwania, gdy niemożliwe już stało się rzeczywistością, jest zrozumienie mechanizmów, które do tego doprowadziły. Jakie procesy i zjawiska wiodą do rozkładu zaufania? Co napędza strach? Dlaczego emocje tak łatwo biorą górę nad racjonalną oceną sytuacji? W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania warto odwołać się do coraz częściej pojawiającego się w analizach pojęcia interregnum, bezkrólewia. Do intelektualnego obiegu wprowadził je w okresie międzywojennym włoski filozof marksistowski Antonio Gramsci: „Kryzys polega dokładnie na tym, że to, co stare, umiera, gdy nowe jeszcze się nie narodziło; w takim interregnum pojawia się szeroki wachlarz patologicznych symptomów”. Oznaki tak zdefiniowanego interregnum można odnaleźć w szczegółowych analizach różnych obszarów rzeczywistości. Alain Touraine, nestor francuskiej socjologii, przekonuje, że skończyło się społeczeństwo, jakim dotychczas zajmowały się nauki społeczne. Gdy w 1987 r. Margaret Thatcher stwierdziła, że „społeczeństwo nie istnieje, są tylko mężczyźni, kobiety i rodziny”, jej stanowisko uruchomiło falę krytyki. Brytyjska premier miała jednak na swój sposób rację, bo wprowadzając w życie neoliberalny projekt gospodarczo-polityczny, uruchomiła siły destrukcji, które zniszczyły istniejącą strukturę społeczną. Dominacja kapitału finansowego w wymiarze