We wrześniu 2016 r. ceniony międzynarodowy tygodnik „The Economist” poświęcił swoją okładkę post-prawdzie. Redaktorzy pisma zdecydowali się na taki krok pod wrażeniem dezynwoltury, z jaką Donald Trump – wówczas jeszcze kandydat na przywódcę najpotężniejszego mocarstwa świata – traktował fakty. Mówił np. o rzekomo sfałszowanym świadectwie urodzenia Baracka Obamy czy jego twórczym wkładzie w powstanie Państwa Islamskiego (ISIS). W artykułach na łamach owego wydania „The Economist” dwa razy pojawił się też polski rząd. Publicyści tygodnika przypomnieli, że politycy Prawa i Sprawiedliwości dołożyli swoją cegiełkę do budowy świata post-prawdy, lansując z uporem i wbrew faktom tezę o rosyjskim zamachu na samolot wiozący w 2010 r. do Smoleńska polską delegację z prezydentem Lechem Kaczyńskim na czele. Nauka smoleńska Wątek polski jest o tyle ciekawy, że PiS postanowiło na sporą skalę zaangażować do spiskowej narracji i politycznych rozgrywek naukę. Jeszcze przed objęciem w 2015 r. rządów współorganizowało ono tzw. konferencje smoleńskie z udziałem naukowców, w tym wielu z tytułami profesorskimi. Zaś po sformowaniu gabinetu premier Beaty Szydło Ministerstwo Obrony Narodowej powołało do życia specjalną podkomisję oraz tak zmieniło przepisy, by mogły w niej zasiąść osoby niemające doświadczenia w badaniu wypadków lotniczych i odpowiednich do tego kompetencji, za to wspierające spiskową tezę o zamachu na prezydenckiego tupolewa. Tak powstało zjawisko, które można określić mianem nauki smoleńskiej, czyli hybrydy świata uczonych i polityki, wykorzystującej w celach propagandowych autorytet nauki. Również w USA, po dojściu do władzy Donalda Trumpa, zaczęto stawiać pytania, czy prezydent nie zacznie wykorzystywać w pokrętny sposób nauki do uzasadniania kontrowersyjnych decyzji lub brutalnie ją atakować, gdy fakty zaczną mu przeszkadzać. Oto bowiem ze stron internetowych Białego Domu zaczęły znikać informacje dotyczące globalnego ocieplenia, a na szefów ministerstw rolnictwa oraz ochrony środowiska zostali nominowani ludzie sceptycznie odnoszący się do zagrożeń związanych ze zmianą klimatu. Wcześniej zaś prezydent elekt przyjął w swoim apartamencie w Nowym Jorku Roberta F. Kennedy’ego Jr., znanego dobrze za oceanem wyznawcę i propagatora spiskowych teorii o rzekomej szkodliwości szczepionek, które miałyby m.in. wywoływać u dzieci autyzm. W świat poszła informacja, że Trump zaproponował mu przewodniczenie komisji ds. szczepień. Niektórzy publicyści zaczęli wręcz zastanawiać się, czy Trump nie stanie się pierwszym w historii Ameryki antynaukowym prezydentem. Jedno z najpoważniejszych i najbardziej prestiżowych czasopism naukowych, wydawany w USA „Science”, na początku 2017 r. postawił 10 pytań dotyczących nowego prezydenta w kontekście jego stosunku do nauki. Można w związku z tym postawić bardziej ogólne i dramatyczne pytanie: czy nauka nie stanie się jedną z głównych ofiar złożonych przez polityków na ołtarzu post-prawdy. Choć niektórzy publicyści i komentatorzy biją w dzwony na alarm, że tak właśnie się stanie (22 kwietnia w różnych miejscach świata mają się odbyć „Marsze na rzecz nauki”), to zanim do nich dołączymy, warto przyjrzeć się kilku istotnym kwestiom. 1. Podatność na manipulację Nauka wydaje się znajdować na antypodach politycznych manipulacji i kłamstw. To sfera, gdzie nie ma miejsca na fałsz, bo szybko wychodzi on na jaw. To świat obiektywnie działających praw weryfikowanych przez rzeczywistość. Otóż w nauce nie jest jednak aż tak różowo. Oczywiście łatwiej w fizyce, chemii czy biologii zdemaskować fałsz czy wykazać niekompetencję lub odkryć błąd, ale to nie oznacza, że dostaniemy jasną i rozstrzygającą odpowiedź na każde zadane pytanie. Co tworzy pole do różnych sporów, interpretacji, jak i manipulacji. Przykładem może być dietetyka wskazująca m.in., co i w jakich ilościach powinniśmy jeść, by zachować zdrowie. Jej poważne problemy wynikają przede wszystkim z ogromnego skomplikowania działania ludzkiego organizmu i trudności, przed którymi staje badacz próbujący analizować wpływ tego, co spożywa człowiek przez kilka dekad swojego życia oraz oddzielenie żywności od innych czynników. Uczeni też często się spierają. To zaś rodzi pole do nadużyć w prezentowaniu opinii specjalistów. Czasami bowiem owe dyskusje dowodzą, że nie znamy jeszcze dobrej odpowiedzi na zadane pytanie. Innym zaś razem większość specjalistów w jakiejś dziedzinie może osiągnąć konsens, za którym przemawiają wyniki licznych i rzetelnych badań. Mniejszość potrafi jednak nadal go kontestować i być krzykliwa oraz przekonująca w mediach. Można podać sporo przykładów sytuacji, kiedy dziennikarze sadzali naprzeciw siebie dwóch naukowców głoszących sprzeczne tezy, a gdy kończyła się dyskusja, zamykali ją nieśmiertelnym stwierdzeniem: „Sami państwo widzą: wśród fachowców nie ma zgody”. Tyle że widz, słuchacz radia czy czytelnik nie otrzymywał równocześnie ogromnie istotnej informacji, że np. ekspert A reprezentuje stanowisko większości świata naukowego, a ekspert B stara się być głównie kontrowersyjny. Tacy nagłaśniający swoje poglądy naukowi outsiderzy niekiedy zamiast argumentów merytorycznych stosują retoryczne wybiegi. Porównują się choćby do buntowników odrzuconych przez skorumpowany świat uczonych idących na pasku wielkich koncernów, polityków lub innych lobby. Jeden z najgłośniejszych tego typu przykładów to historia Petera Duesberga, biologa molekularnego z University of California. Twierdzi on po dziś dzień, że związek przyczynowo-skutkowy między wirusem HIV a chorobą AIDS nie został nigdy przekonująco dowiedziony, a zarazek ten miałby być zupełnie nieszkodliwy i jedynie rezydować w organizmie człowieka. Sama zaś choroba to wynik niedożywienia, nadużywania przez dłuższy czas narkotyków, hemofilii oraz stosowania leków przeciwwirusowych. Jego poglądy bardzo spodobały się Thabo Mbekiemu, prezydentowi RPA w latach 1999–2008, który zaprosił Duesberga do grona doradców ds. AIDS. Za ich sprawą w RPA nie stosowano przez długi czas leków antywirusowych, nawet u kobiet w ciąży, u których potwierdzono obecność wirusa HIV w organizmie. Szacuje się, że kosztowało to życie 300 tys. ludzi, a 35 tys. dzieci przyszło na świat zainfekowanych wirusem. Niepewność, która jest nieodłącznym elementem nauki, może skłaniać do podejmowania prób manipulowania jej wynikami. 2. Dogmaty i koniunkturalizm Donald Trump sprawia wrażenie zakochanego w sobie narcyza, a nie antynaukowego ideologa. Jego ruchy kadrowe związane z kwestią globalnego ocieplenia nie wynikają z chęci podważania nauki, ale są koniunkturalnymi działaniami mającymi sprzyjać amerykańskiemu biznesowi skrępowanemu przepisami dotyczącymi emisji gazów cieplarnianych. Bardziej niebezpieczny z punktu widzenia postępu naukowego był George W. Bush, który podejmował różne działania raczej nie z politycznego koniunkturalizmu, tylko przekonań religijnych. Za jego czasów zakazano finansowania z budżetu państwa badań nad komórkami macierzystymi pochodzącymi z ludzkich embrionów. I to Bush oświadczył dziennikarzom, że w szkołach powinno nauczać się zarówno teorii ewolucji, jak i inteligentnego projektu, czyli sprytnej wersji kreacjonizmu. To wyglądało wręcz na próby uderzania w oświeceniowe podstawy edukacji, na których zostały zbudowane współczesne państwa Zachodu. Natomiast Jarosław Kaczyński, kiedy PiS rządziło pierwszy raz w latach 2005–07, koniunkturalnie przymykał oko na wyskoki wiceministra oświaty Mirosława Orzechowskiego z Ligi Polskich Rodzin, atakującego nauczanie teorii ewolucji w szkołach. Obecnie zaś parlamentarzyści z klubu Kukiz’15 zaczęli jawnie wspierać ruchy antyszczepionkowe, powołując do życia specjalnie temu dedykowany zespół parlamentarny. Ale przecież nie tylko politycy manipulują nauką dla swoich celów. Robi to m.in. Kościół katolicki, podważając np. skuteczność i bezpieczeństwo metody zapłodnienia in vitro. Wystarczy wspomnieć opowieści ks. Franciszka Longchamps de Bérier, członka zespołu ekspertów ds. bioetycznych Konferencji Episkopatu Polski, który stwierdził w jednym z wywiadów prasowych, że dzieci poczęte w ten sposób mają „dotykową bruzdę, która jest charakterystyczna dla pewnego zespołu wad genetycznych”. Ludzie Kościoła czy fundamentaliści religijni próbują także uzasadniać swoją dezaprobatę dla osób o orientacji homoseksualnej, manipulując danymi naukowymi. Weźmy też przykład z zupełnie innej światopoglądowo strony. Znana międzynarodowa organizacja Greenpeace od lat walczy o ochronę środowiska naturalnego. I w kwestii globalnego ocieplenia bardzo chętnie i często odwołuje się do opinii naukowców, którzy dziś w zdecydowanej większości zgadzają się, że emitowane do atmosfery gazy cieplarniane pochodzące z działalności człowieka powodują wzrost średniej temperatury na Ziemi. Jednak w innych obszarach organizacja ta już bardzo niechętnie korzysta z ustaleń nauki, a nawet potrafi brutalnie atakować uczonych, gdy wyniki ich badań nie pasują do głoszonych przez nią tez. Greenpeace, kiedy powstawał w Kanadzie na początku lat 70. ubiegłego wieku, był głównie ruchem sprzeciwu wobec testów broni nuklearnej na Alasce i dopiero z czasem przekształcił się w potężną organizację międzynarodową broniącą środowiska naturalnego. Jednak walka z bronią jądrową doprowadziła do odrzucenia niemal wszystkiego, co jest związane z energią pochodzącą z rozszczepienia jąder atomów pierwiastków promieniotwórczych. To jeden z dogmatów Greenpeace’u, który do dziś walczy z elektrowniami jądrowymi, mimo iż są one czystym – jeśli chodzi o emisję gazów cieplarnianych – i stosunkowo bezpiecznym źródłem energii. I na nic zdają się stanowiska naukowców głoszące, że dzięki siłowniom atomowym ograniczamy zanieczyszczenie środowiska czy ratujemy życie ludzi. Fakty w konfrontacji z ideologią nie mają znaczenia. Dochodzi wówczas do sytuacji dość absurdalnych: Greenpeace wspiera np. niemieckich polityków dążących do zamknięcia wszystkich siłowni jądrowych, co w konsekwencji prowadzi do zastępowania ich nowo budowanymi elektrowniami węglowymi. Podobnie antynaukowa jest walka Greenpeace z rolniczą biotechnologią, czyli zastosowaniem nowoczesnych metod inżynierii genetycznej do uzyskiwania ulepszonych odmian roślin uprawnych. Mimo licznych i wiarygodnych dowodów, że takie rośliny sprzyjają ochronie środowiska i są bezpieczne, organizacja ta nadal sprzeciwia się ich uprawom. Co więcej, wymusiła na europejskich politykach, by wprowadzili restrykcyjne przepisy dotyczące GMO de fa