Kiedy Słownik Oksfordzki ogłosił, że słowem 2016 r. jest post-prawda, nie wywołało to chyba wielkiego zdziwienia. Autorzy artykułu podkreślili, że post-prawda przesunęła się do centrum publicznej debaty z jego marginesów pod wpływem Brexitu i związanej z nim debaty publicznej oraz ostatniej kampanii wyborczej w Stanach Zjednoczonych zakończonej zwycięstwem Donalda Trumpa. Media określiły go pierwszym prezydentem czasów post-prawdy, ale jej polityka święci triumfy na całym świecie. Język polityki, polityka języka Co jest osią tej formacji politycznej i na ile wyraża ona „ducha czasu”? Odpowiadając na to pytanie, warto przyjrzeć się innym słowom, które znalazły się w finale konkursu na słowo 2016 r. Pojawia się wśród nich alternatywna prawica (alt-right) oznaczająca nowy typ myślenia prawicowego, który odrzuca niektóre tradycyjne wartości konserwatywne, jak np. przekonanie o kluczowej roli prawa dla życia społecznego czy w ogóle istniejący porządek polityczny. W zamian proponuje totalną zmianę, powrót do niezbyt wyraźnie zdefiniowanej złotej przeszłości konserwatyzmu. Alternatywna prawica wykorzystuje agresywnie media społecznościowe po to, by propagować swe poglądy, ale przede wszystkim, by kompromitować przeciwników, nie przebierając w środkach. W semantycznym pobliżu sytuuje się słowo Brexiteer oznaczające zwolennika wyjścia Zjednoczonego Królestwa z Unii Europejskiej, czyli kogoś, kto uległ niezwykle intensywnej kampanii post-prawdy. Nie jest jednak tak, że współczesny język angielski zdominowała prawicowa poprawność polityczna. W zestawie jest też bądź czujny (woke), oznaczające zdolność do szybkiego i wczesnego rozpoznania wszelkich niesprawiedliwości, szczególnie rasowych. To popularne pojęcie wydaje się bezpośrednią reakcją na świat post-polityki, pokazuje, że nie wszystko można dowolnie ukształtować, że są granice, które nie mogą być przekroczone. Dowodem na tę tezę jest też umieszczona na liście fraza szklany klif (glass cliff), która określa zjawisko społeczne polegające na tym, że kobiety czy przedstawiciele grup mniejszościowych zostają dopuszczeni do wysokich stanowisk w różnych organizacjach dopiero wtedy, gdy organizacje te są w stanie kryzysu. Inne popularne określenia, choć nie mają bezpośredniego odniesienia politycznego, wydają się jednak też coś mówić o świecie post-polityki. Popularność słowa adulting, które można by przetłumaczyć na odwagę bycia dorosłym i które oznacza przyjęcie całego ciężaru odpowiedzialności, jaką niesie za sobą dorosłość, zadawać może kłam stwierdzeniu, że żyjemy w świecie nieznośnej lekkości bytu, gdzie żadne wybory nie mają znaczenia. Powodzenie – także w naszym kraju – duńskiego słowa hygge pokazuje natomiast inny aspekt codziennego świata post-prawdy: skłonność do indywidualizmu, do zamykania się w małym kręgu rodziny, bliskich znajomych i przekonanie, że tam tylko możemy znaleźć pełny spokój i spełnienie. W końcu jest na liście Słownika Oksfordzkiego koulrofobia, oznaczająca paniczny lęk przed klaunami. Choć złe błazny, jak przekonuje Benjamin Radford, autor wydanej w 2016 r. książki „Bad Clowns”, wprawiają w przerażenie ludzi od czasów starożytnych, to nagły wzrost lęku przed nimi też w pewien sposób opisuje współczesność. Klaun jest wszak figurą niezwykle ambiwalentną: rozbawia, ale też podważa ustalone wartości, jest zabawny, ale pod śmiesznością kryje się groza. Nieprzypadkowo powstał cały gatunek horrorów, w których klauni terroryzują spokojnych mieszkańców amerykańskich miast. W ostatnim roku źli klauni przeszli z ekranu do rzeczywistości – w mediach amerykańskich i europejskich pojawiły się doniesienia o klaunach agresywnych, a nawet próbujących porywać dzieci. Opowieści takie, jak zgodnie twierdzą psychologowie i socjologowie, pojawiają się w czasach zamętu i niepewności, kiedy najbardziej oczywiste pewniki zostają zakwestionowane i wszystko wydaje się możliwe i jednakowo nieprawdopodobne. Zapewne jest w tej diagnozie dużo słuszności, ale można w spekulacjach iść dalej. Jeżeli wieloma ważnymi krajami rządzą liderzy, którzy w swych wypowiedziach balansują na krawędzi śmieszności i grozy, to figura klauna budzi bardziej strach i przerażenie niż śmiech. Dialog, czyli wolność Demokracja jest niezwykle trudnym, skomplikowanym i wyjątkowo wymagającym systemem politycznym. Nic bowiem w niej nie jest ustalone. Naczelna zasada brzmi: wszystkie instytucje społeczne są dziełem ludzi –  takie wszak było najważniejsze przesłanie Ateńczyków, którzy demokrację wymyślili. Francuski filozof Claude Lefort określił unikatowość demokracji tym, że w odróżnieniu od innych systemów politycznych jest ona zorganizowana wokół pustej przestrzeni, a nie jakiegoś centrum składającego się z wartości czy symboli. W systemie feudalnym jest to władca, od którego zależy funkcjonowanie całej sieci powiązań politycznych, we współczesnych systemach totalitarnych np. naród, klasa robotnicza czy określona religia. Demokracja takiej podpórki nie wymaga. Jej siłą jest zdolność do zmiany, ciągłego przekształcania, elastyczność i adaptacyjność. Ceną za kreatywną wolność jest jednak ciągłe, wręcz systemowe, rozchwianie systemu. Istotą demokracji jest wszak debata, ścieranie się różnych, często przeciwstawnych poglądów, które muszą być uzgadniane w męczącym procesie negocjacji. To wymaga szanowania przeciwnika i przynajmniej rozumienia jego poglądów nawet wtedy, gdy druga strona radykalnie się z nim nie zgadza. Tu zaś konieczna jest zarówno otwartość, jak i etyczna siła w powstrzymywaniu się od łatwego osądu. To dlatego, zdaniem Claude’a Leforta, demokracja jest nieustannie narażona na dwie sprzeczne pokusy. Pierwszą jest utrwalenie pewnych struktur społecznych, nadanie im jakiejś nadludzkiej sankcji, co pozwoliłoby zyskać spokój ducha, przekonanie, że osiągnięta została, raz na zawsze, wielka prawda. Jednak system demokratyczny w takim przypadku zamienia się mniej lub bardziej niepostrzeżenie w swe przeciwieństwo. Traci elastyczność i kreatywność, a życie ludzi zostaje podporządkowane sztywnym, niezmiennym regułom. Niekoniecznie musi się od razu pojawić totalitaryzm, ale pewne jest, że narastać będą tendencje autorytarne, a zacznie zanikać dialog, który jest istotą każdego społeczeństwa demokratycznego. Drugą pokusą jest brak koordynacji różnych głosów, skrajna anarchizacja życia społecznego i politycznego. Wtedy wolność jednostek i grup społecznych wymyka się spod jakiejkolwiek kontroli i nie ma prawie żadnych prób wspólnego działania. Dialog zamienia się w kakofonię. W gruncie rzeczy jednak często obie pokusy działają wspólnie, chaos i anarchizacja życia społecznego prowadzą do pragnienia porządku za wszelką cenę, choćby i odrzucenia demokracji. Wstępem do totalitaryzmu jest właśnie narzucenie społeczeństwu jednej wielkiej prawdy, która pozwala na odrzucenie wszelkich wątpliwości, porządkuje jednoznacznie świat i pozwala na wyraźne określenie, kto jest swój, czyli dobry, a kto wróg, czyli zły. Lekcję tę świat współczesny przerabiał wielokrotnie, zawsze z tragicznymi skutkami. Totalitaryzmy faszystowski i komunistyczny są przykładami paradygmatycznymi, ale liczne reżimy posługujące się hasłami nacjonalistycznymi, nawet jeśli nie były aż tak krwawe, to i tak doprowadzały w końcu do zniszczenia dialogu demokratycznego. Jedyną drogą obrony systemu demokratycznego i racją jego istnienia jest otwarta debata publiczna, która pozwala konfrontować różnorakie stanowiska i szukać kreatywnych rozwiązań dla pojawiających się nowych problemów. Idealne demokratyczne społeczeństwo jest wielkim laboratorium społecznym, w którym wysuwa się hipotezy, poddaje je wyczerpującej dyskusji, a następnie niektóre z nich, te, które wydały się najbardziej obiecujące, stosuje w praktyce. Oczywiście, polityka nie jest nauką, jest też – czy przede wszystkim – walką o władzę, ale idealny polityk demokratyczny to taki, który potrafi przekonać większość do realizacji swej wizji ładu społecznego. Nie należy przy tym zapominać, że demokracja liberalna wypracowała mechanizmy obrony jednostek przed tyranią większości. Znaczne obszary życia społecznego, takie jak sfera prywatna, przekonania obywateli i ich wierzenia, są w niej wyłączone spod wpływu władzy. Obywateli przed samowolą państwa, nawet jeżeli wyraża ono wolę większości, chronią prawo i niezależne sądy. Niemniej to, jakie prawa są chronione i w jakiej formie, też jest kwestią publicznej debaty, która może prowadzić do radykalnych zmian w tym zakresie. Poruszającym przykładem jest oczywiście kwestia praw kobiet: od całkowitego ich odmawiania w majestacie prawa do zupełnego uznania równości uprawnień. Wirus, czyli śmierć demokracji Jeżeli otwarta debata jest sercem demokratycznego społeczeństwa, to politykę w dobie post-prawdy można bez żadnej przesady porównać do groźnego, wręcz śmiertelnego wirusa. Post-polityka przenika do wszystkich komórek demokratycznej debaty, zmienia ich strukturę tak, że stają się rozsadnikami toksyn, które w końcu niszczą demokrację. Problem w tym, że w wielu wypadkach jest ona udaną mimikrą otwartego demokratycznego dialogu, co utrudnia jej krytykę i zwalczanie. Ci, którzy uprawiają post-politykę, nieustannie odwołują się do postulatu mówiącego, że demokracji niezbędna jest otwarta debata. Ich argumentację można zrekonstruować następująco: jeżeli debata ma być otwarta, to można powiedzieć wszystko, nie powinno być żadnego tabu, czy dotyczy ono prawdziwości stwierdzeń, czy ich strony etycznej. W końcu i tak okaże się, które twierdzenia są prawdziwe, a dowiedzenie tego nie jest sprawą tych, którzy je wypowiadają. Co do strony etycznej, np. obrażania czy poniżania przeciwnika, to po prostu jest to forma szczerości, która powinna być kamieniem węgielnym debaty. Jeżeli kogoś nie lubię i chcę go wyeliminować, to mam prawo do wypowiedzi, które prowadzą do tego celu właśnie w interesie demokracji. Charakterystyczne dla tych, którzy uprawiają politykę post-prawdy, jest powtarzane z uporem przekonanie, że bronią oni właśnie wartości demokratycznych i prawdy, które zostały zafałszowane przez wymienianych jednym tchem lewicowców i liberałów. Samo to twierdzenie jest idealnym przykładem post-prawdy. Każdy, kto ma jakiekolwiek pojęcie o historii idei, wie, że te obie orientacje są bardzo różne i raczej sobie wrogie. Nie przeszkadza to jednak w konstelacji pojęciowej post-prawdy utworzyć zbitkę lewak, która w tej gwarze określa wszelkie poglądy, które nie są skrajnie prawicowe. Ta pozorna otwartość polityki post-prawdy ma jednak swoje ograniczenia. Choćby przekonanie o istnieniu wielkiej prawdy, która nie może być w żaden sposób kwestionowana. Pełna wiedza o niej jest dostępna tylko nielicznym, liderom post-politycznych ruchów społecznych, którzy jednak chętnie d