Ta maszyna wygląda trochę jak toaletowy rezerwuar w rozmiarze XXL. Ma ze dwa metry wysokości, po metrze szerokości i głębokości. Korpus przezroczysty, a w środku połączone ze sobą rurki, zbiorniczki i kraniki. W rurkach płynie woda, która reprezentuje pieniądze. Zbiorniczki i kraniki to sposoby na to, jak je przesuwać: podatki, inwestycje, konsumpcja, oszczędności. Cała konstrukcja o nazwie MONIAC to dokładne odwzorowanie gospodarki. Ma pokazać nawet najbardziej opornemu studentowi ekonomii, skąd się w gospodarce bierze wzrost. I jak nim umiejętnie zarządzać. Na paru zachodnich uniwersytetach zachowało się jeszcze kilka jej kopii. Prototyp zaprojektował i wykonał ekonomista William Phillips. Z tego, co akurat jako student London School of Economics miał pod ręką, np. z kawałków bombowców lancaster z demobilu. Phillips pokazał swój „komputer” kolegom ekonomistom w 1949 r. Spodobał się na tyle, że od razu dostał na LSE etat. Nie mógł trafić w lepszy czas. Zachód wychodził właśnie z wojennej traumy i przeżywał prawdziwe zauroczenie wzrostem gospodarczym. Panowało przekonanie, że wreszcie udało się tego kapryśnego potwora ekonomicznej koniunktury złapać za gardło i zaprząc do pracy na korzyść społeczeństw. Wzrost miał być tego najlepszym wyrazem. Dziś jest zupełnie inaczej. Wielka spłuczka budzi raczej smutny uśmiech politowania. Wzrost? Tu i ówdzie daje się go jeszcze wycisnąć. Ale od lat rośnie przekonanie, że (przynajmniej w tzw. świecie rozwiniętym) ludzie dochodzą do jego granic. Coraz częściej pojawia się pytanie, jakie będzie życie w świecie po wzroście (bez wzrostu?). Albo nawet: czy takie życie jest w ogóle możliwe? Skąd: początki wzrostu Podstawowy problem ze wzrostem polega na tym, że jest to koncepcja, z którą nie bardzo wiadomo co począć. Niechby ona przynajmniej była bardzo stara i sprawdzona przez wiele pokoleń ludzkości. Ale tak nie jest. Z najstarszymi fundamentalnymi koncepcjami ładu społecznego (sprawiedliwość, prawda, postęp) nie ma nawet co wzrostu porównywać. Owszem, nietrudno natknąć się na wykresy obrazujące jego tempo w XIII albo XIX w. Ale to raczej statystyczne zgadywanki (specjalizował się w nich zmarły 2010 r. brytyjski ekonomista Angus Maddison). Prawda jest taka, że o wzroście gospodarczym mówić możemy dopiero od lat 30. XX w. To wówczas urodzony w carskim Pińsku amerykański ekonomista Simon Kuznets (dużo później, w 1971 r., czwarty noblista z ekonomii) przedstawił – na prośbę nowo wybranej administracji Franklina D. Roosevelta – pierwszy rachunek produktu krajowego, znanego dziś pod nazwą PKB. Cel był oczywisty i ściśle polityczny. Wokół szalał wielki kryzys, a demokraci chcieli wyraźnie pokazać opinii publicznej, z jakiego dołka startują i ile przed nimi roboty. Z wyliczeń Kuznetsa wynikało, że między 1929 a 1932 r. PKB USA zmniejszył się o… połowę. Nowy miernik był na tyle prosty (by nie rzec prostacki, o czym za chwilę), że bardzo się spodobał. Sam Roosevelt posiłkował się estymacją PKB, przedstawiając kolejne coroczne budżety federalne. A media były bardzo zadowolone z nowego sposobu pisania o tym, że po wielu trudnych latach gospodarka USA znowu rośnie. Na dodatek, kiedy po wygranej wojnie w świecie Zachodu zaczął panować Pax Americana, PKB szybko stał się jednym z jego atrybutów. Może nie tak wyrazistym jak rock&roll albo hamburgery, ale bezwzględnie kluczowym. Jak zwykle przestróg nie chciał słuchać nikt. Mimo że głosił je nawet sam twórca rachunku. „Pokazałem, w jaki sposób łatwo obliczyć dochód narodowy, ale proszę, by nie wyciągać z niego zbyt daleko idących wniosków co do faktycznego bogactwa narodów” – mówił w 1934 r. podczas przesłuchania w amerykańskim Kongresie. Kto by się tym jednak przejmował? Jest liczba? Jest! Jest prosty wzór (konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + saldo handlu zagranicznego)? Jest! No to co za problem?! Zwłaszcza że po wojnie zachodni kapitalizm wchodził we wspomniane już złote lata. Wszystko rosło jak na drożdżach; od 1950 do 1973 r. amerykańska gospodarka w średnim tempie 4 proc. rocznie, francuska i japońska – 5 proc, niemiecka nawet 5,7. Trwało to na tyle długo, że wzrost przestał kogokolwiek dziwić. Niepostrzeżenie stawał się nową normalnością. Dziś trudno wskazać jednoznaczny moment, w którym wzrost z ważnego, ale jednak informacyjnego wskaźnika stał się fetyszem. Już nie drogą, ale celem samym w sobie. Czy stało się to jeszcze w bogatych we wzrost dekadach 50. i 60.? Czy w latach 70., gdy wzrostu zaczęło brakować? A może w 80. i 90., gdy zapanowało przekonanie, że źródełko znowu bije? Faktem jest tylko to, że wzrost przeistoczył się w bożka. Określająca go liczba już nie otwierała żadnej dyskusji o stanie gospodarki. Ona ją w pełni zastąpiła. Bywało, że rządy demokratycznych krajów słabły (albo nawet padały) tylko dlatego, że nie potrafiły wykrzesać ze swojej gospodarki wzrostu na oczekiwanym poziomie. Albo odwrotnie. Jak w 1987 r., gdy włoskie PKB urosło w ciągu jednej nocy o 1/4 tylko dlatego, że tamtejszy urząd statystyczny zmienił metodę i zaczął wliczać do rachunku nielegalną (lecz przecież prawdziwą) aktywność ekonomiczną obywateli. Włoska opinia publiczna oszalała więc ze szczęścia, bo oto udało się wyprzedzić Wielką Brytanię pod względem dochodu narodowego per capita. Anglicy odkuli się dopiero w 1997 r. I to też głównie dzięki takiemu sposobowi wliczania operacji finansowych do PKB, który faworyzuje kraje o dużym sektorze bankowym. Z faktycznym stanem gospodarki i problemami społecznymi wzrost miał coraz mniej wspólnego. Religię wzrostu przyjmowały też bez gadania kraje, które po 1989 r. dołączyły do tzw. rozwiniętego świata. Polska nie była tu żadnym wyjątkiem. Dokąd: droga pierwsza – post-wzrost Powszechność kultu nie oznacza oczywiście, że wszystkim się on podobał. Falę poważnej krytyki wzrostu widać przynajmniej od lat 70. Wypływa ona z dwóch niezależnych źródeł. I dopiero od niedawna zlewa się w jeden silny strumień. Pierwszym źródłem jest słynny raport Klubu Rzymskiego „Granice wzrostu” z 1972 r. Głosił on, że jeśli wzrost będzie szedł w tym kierunku co do tej pory, to planeta tego nie wytrzyma. Wyczerpią się bowiem jej zasoby, padnie ekosystem, a ludzkość będzie swoją zabawę w cywilizację mogła kontynuować najwyżej na zgliszczach. Z ducha tego raportu zrodził się wielki i świadomy ruch ekologiczny, który dziś jest ważną i niewymazywalną częścią kultury politycznej całego zachodniego świata. Pod jego wpływem pojawiło się hasło zrównoważonego wzrostu oraz konkretne sposoby osiągnięcia tego celu: choćby kary dla producentów trucicieli atmosfery oraz postulat przestawiania gospodarek na zielone technologie albo energetykę odnawialną. Tylko co, jeśli to za mało? Jeśli cały ten zrównoważony wzrost to tylko pozorna zmiana? Już w latach 80. zwrócili na to uwagę ekonomiści Daniel Khazoom i Leonard Brookes. Przywołali XIX-wieczny paradoks węgla, a więc fakt, że im bardziej efektywnie (z powodu postępu technicznego) używano tego podstawowego wówczas surowca, tym bardziej rosło nań zapotrzebowanie. Podobnie – pokazywali Khazoom i Brookes – dzieje się dziś. Im bardziej efektywnie zarządzamy energią, tym bardziej spada jej cena, a co za tym idzie, tym więcej można jej wyprodukować, więc ludzie konsumują jej więcej. Koło wzrostu zaczyna się więc kręcić coraz szybciej i szybciej, a horyzont wyrysowany przez autorów raportu Klubu Rzymskiego zamiast oddalać, zbliża się niebezpiecznie. Powstaje więc absolutnie fundamentalne pytanie: dokąd zmierza ludzkość? Czy (jak chciałaby oficjalna prowzrostowa propaganda) człowiek porusza się po szlaku postępu coraz bardziej wyrafinowanymi pojazdami? Czy może jednak jest jak ten chomik w kołowrotku: im szybciej biegnie, tym żwawiej musi przebierać nóżkami. Może więc trzeba zwolnić? Albo nawet odważyć się z tego kołowrotka wyjść? Taka natrętna myśl szerzy się w Europie Zachodniej od dobrych kilkudziesięciu lat. Idea dorobiła się już swojej nazwy degrowth. Odrośnięcie brzmi po polsku dziwnie. De-wzrost jeszcze gorzej. Koncepcje degrowth zwykło się więc u nas określać jako post-wzrost. Bo właśnie nie chodzi tu o to, żeby zmaleć albo tym bardziej skarleć. Nikt (albo bardzo niewielu) nie postuluje tu powrotu do tego, jak żyli przodkowie. Projekt post-wzrostowy jest bardziej wyrafinowany i ambitny. Tu gra toczy się raczej, żeby odczarować pojęcie wzrostu. „Wszystko ma swoje granice. W świecie, który znamy, nic nie rośnie w nieskończoność. Dzieci zmieniają się w dorosłych, drzewa nie pną się do nieba, a kryształy osiągają tylko określoną wielkość. To naiwność wierzyć, że inaczej może być z gospodarką. Twór rosnący w nieskończoność to monstrum z horroru” – pisał w głośnej w Niemczech książce „Exit” z 2010 r. niemiecki socjolog Meinhard Miegel. Post-wzrostowcy wypracowali szeroki wachlarz propozycji walki z ubóstwieniem rozwoju za wszelką cenę. Zacznijmy od strategii indywidualnych. Zamiast mięsa i nabiału jedz to, czego wytworzenie nie wymaga istnienia przemysłu przetwórczego. Zamiast kupować nową wiertarkę, lepiej załóż z sąsiadami kooperatywę i stwórzcie wspólną bazę narzędzi (z ręką na sercu, ile razy w roku używasz wiertarki?). Jeśli możesz, jedź rowerem. I tak dalej. A dla bardziej ambitnych (i skłonnych do ryzyka) są koncepcje w stylu alternatywnej bankowości, współdzielenia kredytów hipotecznych czy wreszcie kooperatyw energetycznych albo sieci mikroprzedsiębiorstw z różnych dziedzin, które łączy wspólna idea degrowth. Typowe lewackie szaleństwa? Niekoniecznie. Post-wzrostowcy (za swoim guru angielskim ekonomistą Timem Jacksonem) mówią coraz częściej, że nie ma sensu kłócić się o etykietki (choćby o to, czy kapitalizm jest dobry czy zły). Wrogiem jest dyktat wzrostu i każda para rąk do walki z nim się przyda. Utopia? Nic z tych rzeczy. Sporo takich realnie istniejących projektów można dziś znaleźć we Włoszech, Francji i Hiszpanii (głównie w Katalonii). Od kryzysu 2008 r. niektóre zaczynają już coś nawet ważyć w skali całej gospodarki. Dokąd: droga druga – inny wzrost Oczywiście post-wzrost jest coraz częściej także ambicją przebudowy istniejących instytucji życia społecznego i ekonomicznego. To jest dokładnie to miejsce, w którym strumyk degrowth zaczyna się zlewać z drugą ważną odnogą współczesnej krytyki wzrostu. Jej źródło bije gdzieś w połowie XIX w., gdy Karol Marks dokonał ważnego odkrycia. Stwierdził, że kapitalizm to system potężny i niezwyciężony. Tak potężny, że w końcu padnie ofiarą własnego sukcesu. Następne 160 lat (a ostatnie 30 w szczególności) dało wiele dowodów na prawdziwość tamtej tezy. Kapitalizm faktycznie przypom