Kontrowersje wokół eugeniki

Marzenia o mechanicznych istotach i innych frankensteinach z pewnością ugruntowały ludzką gotowość na wielką, medycznoinżynieryjną przygodę z poprawioną wersją Homo sapiens. Jednak o wiele bardziej realnym doświadczeniem w tym zakresie była eugenika – szeroko zakrojony, międzynarodowy system działań polityczno-administracyjnych na rzecz kontroli urodzeń, zapobiegania mnożeniu się „niepożądanego elementu”, zdrowotności genetycznej społeczeństwa i czystości rasy. Bilans jej stulecia, zakończonego w latach 60., jest zdecydowanie negatywny. A to sprawia, że z niepokojem myśli się o eksperymentach zmierzających do takich rewolucyjnych zmian, jak programowanie pożądanych cech psychofizycznych poprzez manipulacje genetyczne i selekcję zarodków w technologicznie wspomaganej prokreacji (in vitro), wzmacnianie organizmu i zmysłów człowieka przez wprowadzanie w jego ciało substancji „dopingujących”, nanorobotów i innych urządzeń czy integrowanie mózgu z zasobami globalnej sieci informacyjnej poprzez wszczepiane w układ nerwowy procesory i nadajniki. Wszystkie te technologie, znane w literaturze bioetycznej pod zbiorczą nazwą human enhancement (ulepszanie człowieka), niosą ze sobą zagrożenia cywilizacyjne, których skali i znaczenia nie można nawet dobrze oszacować. Jak będzie wyglądał świat, w którym większość ludzi będzie miała tylko swoje śmiertelne ciała, a niektóre osobniki (stworzone nie tylko na bazie człowieka, lecz także być może zwierząt i robotów) zostaną wyposażone w nieporównanie większe zdolności poznawcze, intelektualne i emocjonalne, a ponadto będą korzystać z możliwości nieograniczonej regeneracji tkanek i wymiany części, odsuwając swą śmierć praktycznie w nieskończoność? Z pewnością będzie to świat dla zwykłych, „analogowych” ludzi frustrujący i niesprawiedliwy. Trzeba coś z tym zrobić, zdając sobie przy tym sprawę, że chowanie głowy w piasek, rzucanie humanistycznych zaklęć oraz szermowanie zakazami niewiele pomoże. Rewolucji transhumanistycznej nie da się powstrzymać – można jedynie starać się kontrolować jej przebieg i minimalizować szkody. Szukając sposobów nadzorowania nowych narzędzi medyczno-inżynieryjnych, trzeba mieć na uwadze realia. A one są takie, że wszystkie technologie będą wykorzystywane – legalnie lub nie. Doświadczenia z eugeniką, nawet jeśli nie wyłącznie nikczemne, to dobra szkoła i przygotowanie do refleksji nad tym, co czeka ludzkość. Bioetycy i inni intelektualiści dyskutują o tym od dawna, a książki poświęcone tej tematyce – np. wydana w 2015 r. „Homo Deus. A Brief History of Tomorrow” izraelskiego historyka Yuvala Noaha Harariego – osiągają ogromne nakłady. Pisząc o historii fenomenu kulturowego, który budzi z perspektywy współczesności lęk i odrazę, łatwo jednak popaść w pułapkę anachronizmu. Walka i miłosierdzie Początki prawnie uregulowanej eugeniki sięgają starożytności. W wielu ówczesnych rozwiniętych kulturach, również np. w greckiej Sparcie, państwo kontrolowało rozrodczość, a ułomne noworodki uśmiercano. W elitach społecznych wielu krajów i epok funkcjonowały zalecenia co do właściwego doboru żon z punktu widzenia zdrowia i udatności spodziewanego potomstwa. I dzisiaj spotkać można ludzi zastanawiających się, jakie będą dzieci z planowanego związku. Czy powinniśmy ich za to winić? Niestety, również głodzenie lub zabijanie niechcianych dzieci, praktykowane w całym świecie od czasów prahistorycznych, nie jest obce naszej epoce. Choćby w Chinach z tego powodu wciąż jest o wiele więcej mężczyzn niż kobiet. Jednak eugenika w znaczeniu, o które nam tutaj chodzi, jest zjawiskiem i ideą na wskroś nowoczesną. W czasach, gdy ją wymyślono i promowano, dyskryminacja społeczna i nierówności klasowe były wciąż czymś powszechnym, a paternalistyczne i protekcjonalne traktowanie niższych warstw społecznych, „kolorowych” czy „ludności kreolskiej”, nie mówiąc już o ludziach, których dziś nazywa się niepełnosprawnymi, było czymś naturalnym. Myślano wówczas co najwyżej o miłosierdziu dla biednych i chorych, nie zaś o ich prawach. Stulecie eugeniki przypadło na czas, kiedy etyka społeczna liberalnego Zachodu była dopiero postulatem najbardziej postępowych filozofów i pisarzy. Skądinąd negatywne doświadczenie kulturowe z eugeniką bardzo tej ewolucji moralnej dopomogło. Eugenika wyrosła na gruncie fałszywej teorii dziedziczenia cech nabytych Jeana-Baptiste Lamarcka (1744–1829), ewolucjonizmu Karola Darwina (1809–82) i prób przeszczepienia pojęć walki o byt oraz doboru naturalnego na grunt społeczny (tzw. darwinizm społeczny). Sądzono, że skoro społeczeństwo ludzkie, jak cała przyroda, podlega prawom doboru naturalnego, ewentualnie zakłóconym przez obyczaj i cywilizację, to należałoby te procesy objąć kontrolą – racjonalną i etyczną. Lepiej wszak, aby społeczeństwo nie było dżunglą. „Należy zastąpić dobór naturalny innym procesem – bardziej miłosiernym, a nie mniej efektywnym; taki jest cel eugeniki” – pisał w swej słynnej pracy z 1869 r. „Hereditary Genius” (Dziedziczny geniusz) wielki brytyjski antropolog Francis Galton (1822–1911). Twórcy ideologii eugenicznej (termin pochodzi z jego wydanej w 1883 r. książki „Inquiries into Human Faculty and Its Development”, „Badania uzdolnień człowieka i ich rozwoju”) chodziło o uszlachetnianie rasy na trzech polach: zdrowia, inteligencji i poziomu moralnego. Zapewne jednak pierwszą wspólnotą, która w XIX w. zaczęła prowadzić swoją małą politykę eugeniczną, była niewielka komuna chrześcijańska założona w miejscowości Oneida w stanie Nowy Jork w 1848 r. W tej małej, liczącej nieledwie 300 osób sekcie panowała zasada wolnej miłości. Nie służyła ona jednak wyłącznie przyjemności, lecz głównie prokreacji, w wyniku której dzieci stawały się dziećmi nie tylko swoich biologicznych rodziców, ale – w sensie społecznym – całej wspólnoty. Rozrodczość była przy tym silnie kontrolowana za pomocą propagowanej w komunie sztuki powstrzymywania się od ejakulacji. Para, która chciała począć dziecko, musiała stanąć przed komisją kwalifikującą kobietę i mężczyznę do prokreacji wedle kryteriów psychofizycznych, a zwłaszcza etycznych, rzekomo dających rękojmię pożądanych cech potomstwa. Praktyki te wprowadzono w 1869 r. i w jakimś sensie jest to początek stulecia eugeniki. Ciekawe, że podobne postępowanie zalecał już Platon, a i on zapewne sam tego nie wymyślił – miał za to naśladowców, jak autor słynnej utopii „Miasto Słońca” Tomasso Campanella (1568–1639). Być może od kiedy łączono w pary dorodne zwierzęta hodowlane ludziom przychodziło do głowy kojarzenie ze sobą dorodnych mężczyzn z takimiż kobietami. Na tym pomyśle opierał się także Galton, tworząc zainspirowaną odkryciami anglikańskiego księdza Thomasa Roberta Malthusa (1766–1834) oraz swego kuzyna Karola Darwina śmiałą wizję udoskonalenia człowieka. Czynił to, w swoim mniemaniu, w duchu humanizmu i wiary w postęp oparty na rozumie. Poprawianie natury, podobnie jak administrowanie procesami społecznymi w duchu racjonalizmu i zaufania do nauki, uchodziło w owych czasach za przejaw odpowiedzialności. Inżynieria społeczna, której częścią jest eugenika, miała moralne podstawy w filozofii oświecenia – tej samej, która przyniosła ideały równości, wolności i demokracji. Jest to jeden z paradoksów epoki zwanej nowoczesnością. Spojrzenie na naukę było w XIX w. mało krytyczne, a jej ówczesny stan, pomimo oczywistych wielkich sukcesów poznawczych, był z dzisiejszego punktu widzenia wręcz zalążkowy. Obok wielkich odkryć promowała ona przesądy, jak np. frenologię, która choć dała początek nauce o mózgu, zakładała m.in. możliwość odczytywania cech charakteru człowieka z kształtu jego czaszki, a teoria włoskiego lekarza Cesare Lombroso (1825–1909), łącząca cechy biologiczne ze skłonnościami przestępczymi, robiła w Europie furorę. Obok ewolucjonizmu i demografii, do powstania eugeniki przyczyniły się również inne nowe nauki, jak antropologia medyczna i kulturowa oraz ekonomia – wszystkie wnosząc do niej swoje odkrycia i błędy. Niestety, w swych wczesnych stadiach nauki medycznohumanistyczne oraz społeczno-ekonomiczne były pełne takich pomyłek, niejednokrotnie prowadząc uczonych na manowce. Eugenika jest odbiciem tego stanu rzeczy – miesza wiedzę z przesądami, humanitaryzm z rasizmem, dobrą wolę i postępowość z arogancją i resentymentami wyższych sfer. Paradoksalnie, do ruchu eugenicznego nieraz przyłączali się konserwatyści, gdyż jedną z jego inspiracji było zwalczanie chorób wenerycznych i prostytucji (nierządu), co wiązało się z kontrolą obyczajności. Naukowo i towarzysko Galton był twórcą eugeniki jako dyscypliny akademickiej i założył gromadzące śmietankę Londynu Towarzystwo Eugeniczne, którym po jego śmierci kierował syn Karola Darwina Leonard. Dzięki testamentowej fundacji jego uczeń Karl Pearson (1857–1936) mógł zaś zainaugurować działalność pierwszej Katedry Eugeniki na University of London. Podobnych placówek naukowych powstało bardzo wiele także w innych krajach. W skali globalnej jedną z najważniejszych była powstała w 1910 r. niesławna nowojorska Eugenics Record Office, stanowiąca podbudowę dla masowych sterylizacji dokonywanych w 32 stanach USA w latach 1911–45 (w jej wyniku ubezpłodniono ponad 45 tys. kobiet i mężczyzn). To bardzo duża liczba, choć stanowi niewielki odsetek sterylizacji przeprowadzonych przez nazistowskie Niemcy – przekraczającej 400 tys. (najczęściej dzieci). W Europie najpotężniejszą i najbardziej złowrogą instytucją eugeniczną stało się założone w 1905 r. w Niemczech Towarzystwo Higieny Ras. Przełomową zaś datą w dziejach eugeniki akademickiej był Pierwszy Kongres Eugeniczny, który odbył się w Londynie w 1912 r., z udziałem Winstona Churchilla. Po I wojnie światowej w straumatyzowanej Europie towarzystwa eugeniczne powstawały jak grzyby po deszczu. Ruch eugeniczny ogarnął niemalże cały świat i miał bardzo różnorodny charakter. W krajach kolonialnych nastawiony był na promowanie tzw. czystości rasy kolonizatorów, w krajach zagrożonych przeludnieniem – na liczbową kontrolę rozrodczości. W Europie i USA chodziło najczęściej o niedopuszczanie do prokreacji osób obciążonych genetycznie bądź należących do grup społecznie wykluczonych z powodów rasowych, kulturowych i ekonomicznych. Posuwano się do odbierania dzieci rodzinom uważanym za niepełnowartościowe (w Szwajcarii proceder ten ciągnął się od początku XIX w. przez ponad półtora stulecia). Wszędzie na świecie istniały liczne katedry eugeniki, towarzystwa higieniczne i eugeniczne, a programy społeczne zmierzające do eugenicznego ulepszania świata rodziły się w profesorskich głowach najlepszych uniwersytetów. Łącznie z londyńskim University College i Harvardem, którego rektor Charles Eliot promował na początku XX w. amerykańskie ustawodawstwo sterylizacyjne. Polska nie pozostawała w tyle. Rodzimy ruch eugeniczny był bardzo prężny – towarzystwo eugeniczne działało od 1918 r. – a wśród jego promotorów znajdziemy takie tuzy, jak Aleksander Świętochowski i Tadeusz Boy-Żeleński. Na szczęście, pomimo usilnych starań eugeników, w Polsce nigdy nie doszło do uchwalenia ustawy sterylizacyjnej. W końcu XIX w. i w pierwszych dekadach XX w. idea kontroli prokreacji, zapobiegania upowszechnianiu się wad genetycznych oraz promowania prokreacji ludzi szczególnie zdrowych, silnych i inteligentnych, a więc eugeniki negatywnej – zapobiegawczej, oraz pozytywnej – ulepszającej, była niemal powszechnie wyznawana i popierana. Zbrodnie popełniane w jej imię, na czele z uśmiercaniem przez nazistów osób chorych psychicznie oraz dokonywaną w wielu krajach przymusową sterylizacją populacji dotkniętych rozmaitego rodzaju wrodzonymi ułomnościami czy inwalidztwem, miały wszak dopiero nadejść. I nie wiedziano jeszcze, czym jest faszyzm, obozy koncentracyjne i eksterminacja narodów. W wielki światowy ruch eugeniczny angażowali się światli lekarze i politycy, działacze społeczni, humaniści. Wśród nielicznych krytyków był amerykański antropolog Franz Boas (1858–1942), również – z nielicznymi wyjątkami – Kościół katolicki. Generalnie jednak eugenika była trendy. Większość eugeników odznaczała się bezrefleksyjnym rasizmem. Ale nawet te osoby, które odrzucały tezę o wyższości białej albo tylko nordyckiej rasy, mogły uważać za rzecz słuszną i roztropną, aby użyć nowoczesnych metod medycyny i inżynierii społecznej celem unikania rozpowszechniania się wad genetycznych oraz niepożądanych cech somatycznych i psychicznych w populacji. W końcu cóż złego w zapobieganiu temu, by rodziły się niedorozwinięte dzieci? Prawdę mówiąc, nadal większość tego nie chce, ale zdaje sobie sprawę, że droga do tego celu nie prowadzi przez ograniczanie praw reprodukcyjnych i dyskryminowanie kogokolwiek. W końcu jednak nurt rasistowski stał się w eugenice dominujący. Jednym z jej patronów był guru naukowego rasizmu Francuz Joseph Arthur hrabia de Gobineau, autor tworzonego w latach 1853–55 dzieła „Essai sur l’inégalité des races humaine” (Szkice o nierówności ras ludzkich). Paralelnym zjawiskiem była dyskryminacja klasowa i ekonomiczna, którą głoszono otwarcie i bez skrępowania, torując drogę ku najbardziej haniebnym praktykom. Twórca demografii, anglikański ksiądz Thomas Robert Malthus (1766–1834), proponował kontrolowanie rozrodczości wśród proletariatu za pomocą środków administracyjnych, a także ograniczanie filantropii i opieki medycznej, zniechęcanie do higieny i zagęszczanie budownictwa. Krótko mówiąc, uważał, że gdy warunki życia biedoty będą jak najgorsze, ta po prostu będzie wymierać. Rozrastanie się miejskiego proletariatu, a także napływ uchodźców i emigrantów (głównie do USA) wywoływały pośród klasy średniej powszechny lęk i mobilizowały elity do poszukiwania naukowo podbudowanych metod panowania nad zjawiskami demograficznymi oraz związanymi z nimi przemianami ekonomicznymi i kulturowymi. Eugenika świetnie się do tego nadawała. Pozwalała zracjonalizować lęk przed zmianą społeczną jako troskę o utrzymanie dobrej kondycji populacji („rasy”), zagrożonej degeneracją. A że wynikała w większym stopniu ze strachu przed chor