Niezliczone ilości nalepek, plakatów, ulotek, tzw. „motylków”, malowane pośpiesznie napisy na murach i parkanach, drukowane w konspiracji wydawnictwa miały na celu nie tylko pokrzepienie serc Polaków, ale też nieustanną wrogą obecność w świadomości okupanta. Wystawa w warszawskim Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego poświęcona twórczości polskich artystów grafików, rysowników i karykaturzystów tego okresu - od 28 lutego do 20 maja 2012 r. w gmachu muzeum przy ulicy Koziej 11 w Warszawie.
Inicjatorem wystawy, autorem jej koncepcji i scenariusza jest profesor Tomasz Szarota, jeden z najwybitniejszych w Polsce znawców historii II wojny światowej, autorytet w tym zakresie o renomie międzynarodowej. Pomysł na przygotowanie wystawy wiąże się bezpośrednio z opublikowaniem rozszerzonej edycji książki-albumu Grzegorza Załęskiego Satyra w konspiracji (Wydawnictwo LTW, 2011). Znaleźć się teraz w niej mogły rysunki, których umieszczenie wcześniej uniemożliwiała cenzura. Choć wystawa ogranicza się tylko do Warszawy, uwzględnia także - obok zbiorów Grzegorza Załęskiego, udostępnionych przez jego syna Krzysztofa - materiały przechowywane przez Muzeum Karykatury, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Archiwum Akt Nowych, a także zbiory prywatne, m.in. Andrzeja Krzysztofa Kunerta, Jana Tomaszewskiego i Tomasza Szaroty. Sam tytuł wystawy uwidacznia, iż obok satyry konspiracyjnej zaprezentowane zostaną również rysunki pokazujące życie codzienne okupowanego miasta oraz warunki egzystencji jego mieszkańców. W zamierzeniu organizatorów wystawa ta ma być hołdem złożonym twórcom owych rysunków, m.in: Henrykowi Chmielewskiemu ps. Yes, Stanisławowi Tomaszewskiemu ps. Miedza, Aleksandrowi Świdwińskiemu, Andrzejowi Willowi ps. Was, Jerzemu Zarubie. Wielką atrakcją ekspozycji będą pokazywane na niej oryginały rysunków, podziemnych broszur i egzemplarzy prasy konspiracyjnej, w tym jedyny istniejący egzemplarz pierwszego pisemka satyrycznego „Biały koń”, wydanego w czerwcu 1940 r., a także fotografie i fragmenty „Zakazanych piosenek”, a więc tło na którym toczyła się walka w „nieujarzmionym mieście”.
Wystawa została podzielona na kilka części tematycznych. Pierwsza z nich, to rysunki ośmieszające niemieckiego okupanta i wodza Trzeciej Rzeszy Adolfa Hitlera i jego wiernego sojusznika Benito Mussoliniego, a także prace ukazujące Niemców jako ofiary własnego reżimu hitlerowskiego. Kolejna część ekspozycji to rysunki pokazujące naszych sojuszników, przede wszystkim postać premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla. Część następna poświęcona jest „Aliantom naszych aliantów” - Sowietom, Armii Czerwonej oraz postaci Stalina (w tym rysunki antykomunistyczne od jesieni 1943 r. ostro zwalczające działającą w podziemiu PPR). Szczególnie ważną częścią ekspozycji będzie „Obecność Polskiego Państwa Podziemnego”, gdzie z jednej strony pokazane będą wszelkie przejawy działań Polski Walczącej, z drugiej zaś rysunki piętnujące naganne postawy i zachowania rodaków, a więc nawiązujące do podziemnego „kodeksu moralności patriotyczno-obywatelskiej” (na wystawie m.in.: „Padlina idzie do kina”, „Rządzą ulicą szkopy z ulicznicą”, Pan Łajdakiewicz). Niemniej istotną częścią ekspozycji będzie „Codzienna rzeczywistość okupacyjna” Warszawy, w tym warszawskiego getta. Po raz pierwszy w Polsce widz będzie miał okazję zobaczyć reprodukcje powstałych w getcie warszawskim w 1942 r. akwarel Toeofili /Tosi/ Reich-Ranicki. Osobne miejsce na wystawie poświęcono konspiracyjnej prasie satyrycznej, a zwłaszcza zasługującym na szczególne wyróżnienie pismom wydawanym po niemiecku w ramach akcji dywersyjnej „N”. Autorem scenariusza wystawy jest profesor Tomasz Szarota, Autorem koncepcji scenografii i projektu graficznego katalogu wystawowego jest artysta grafik, dyrektor Muzeum Karykatury Zygmunt Zaradkiewicz.
Wystawa będzie prezentowana w Muzeum Karykatury od 28 lutego do 20 maja 2012 r. www.muzeumkarykatury.pl
Prof. zw. dr hab. Tomasz Szarota (ur. w 1940 r. w Warszawie).
Pracuje w Instytucie Historii PAN, zasiada w Kolegium Programowym tworzonego w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej. Jest autorem klasycznego już dzieła Okupowanej Warszawy dzień powszedni (wyd. IV, rozszerzone, „Czytelnik”, Warszawa 2010) oraz książki Życie codzienne w stolicach okupowanej Europy (PIW, Warszawa 1995). Jest autorem biografii dowódcy AK gen. Stefana Roweckiego „Grota”, wydał własne studia i szkice z lat wojny i okupacji pt. Karuzela na placu Krasińskich. Zajmuje się problematyką stereotypów narodowych i jest badaczem karykatury jako źródła historycznego.
Grzegorz Załęski (1907-1972)
Studiował na Oddziale Dramatycznym przy warszawskim Konserwatorium Muzycznym. W latach kryzysu odszedł od teatru do dziennikarstwa. Przed wojną związany z czasopismami: „Morze”, „Przegląd Krajoznawczy”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Uroda” i „Kurier Poranny”. Był redaktorem działu w konserwatywnym „Czasie”, zastępcą redaktora naczelnego agencji prasowej Kabel. Po wybuchu wojny, Załęski z grupą dziennikarzy na rozkaz płk. Umiastowskiego wyjechał na Wschód. Początkowo przebywał w Wilnie, potem we Lwowie. Aresztowany przez Sowietów, zbiegł do Warszawy, gdzie podjął pracę w podziemnym dzienniku „Nowy Dzień”. Następnie został redaktorem naczelnym, kierownikiem techniki i kolportażu „Demokraty” i „Moskita” - pism wydawanych przez socjalistów, ludowców i bezpartyjnych. Po upadku powstania warszawskiego – osadzony w oflagu w Murnau. Po wojnie wrócił do kraju i został dyrektorem naczelnym pepeerowskiej Spółdzielni Wydawniczej „Wiedza”. W ruinach odnalazł część konspiracyjnego archiwum. Autor antologii satyry w polskiej w prasie podziemnej Satyra w konspiracji 1939-1944 (opublikowanej w 1948 r. - nakład skonfiskowany; wznowione i poszerzone wydania w 1958 i 2011 r.).