W Europie wydaje się nam naturalne, że każdy naród ma swoje państwo (bądź walczy o nie). Emigranci poza swoją ojczyzną nie zmieniają tego obrazu. Chińczycy łamią ten europejski schemat i to w wielu aspektach naraz: przede wszystkim na skutek skomplikowanych losów historycznych mieszkają oni aż w pięciu podmiotach politycznych, chociaż o różnym statusie. Chińska Republika Ludowa KRAJ. Ich siedzibą narodową jest niewątpliwie obecna Chińska Republika Ludowa (ChRL), w uproszczeniu nazywana Chinami. Jest to kraj o terytorium 9,6 mln km kw., czyli równym niemal całej Europie, i o liczbie ludności w przybliżeniu dwa razy większej. I to dość dobrze oddaje skomplikowane realia tego megapaństwa, kraju-­subkontynentu. W tym najludniejszym kraju świata, według spisu z 2010 r., żyło 1,35 mld ludzi. W przypadku danych demograficznych Chin błąd statystyczny szacuje się jednak na 50 mln. Ponadto w związku z tzw. polityką jednego dziecka w rodzinie, wprowadzoną w 1979 r., żyje w Chinach co najmniej kilkadziesiąt milionów niezarejestrowanych osób urodzonych „poza planem”. MNIEJSZOŚCI. Ok. 100 mln obywateli ChRL należy do oficjalnie uznanych 55 mniejszości narodowych (shao­shu minzu). Tylko niektóre z nich mają swoje niepodległe państwa za granicą, jak Mongołowie czy Koreańczycy. Większość tych mniejszości ma swoje siedziby na terenach peryferyjnych lub też przetrwała wewnątrz jakichś trudniej dostępnych enklaw wewnątrz Chin. Historycznie ok. 60 proc. dzisiejszego terytorium Chin to ziemie tych mniejszości. Największych problemów przysparzają dwie różniące się od Chińczyków wyznawaną religią i posiadające tradycje własnej państwowości: muzułmańscy Ujgurzy z Xinjiangu i wyznający lamaistyczną odmianę buddyzmu Tybetańczycy, obie z aktywną emigracją polityczną. Druga liczna mniejszość muzułmańska – Huiowie (czyt. Huejowie) mający swoje dzielnice w wielu dużych miastach i mówiący w lokalnym języku, nie wykazują tendencji separatystycznych. ETNOSY. Sami Chińczycy są wielorako podzieleni. Pismo  jest wprawdzie wspólne dla wszystkich Chińczyków, ale mówią oni różnymi językami i dialektami, których współcześnie używa się ok. 400. Północne – nazywane mandaryńskimi – są na tyle podobne, że mówiący nimi mogą się jakoś porozumieć między sobą, powiedzmy jak Polak ze Słowakiem czy Ukraińcem. Natomiast języki Południa (z wieloma dialektami) są niezrozumiałe zupełnie dla mieszkańców Północy i nawzajem dla mówiących nimi ludów Południa, co w praktyce wyklucza porozumienie słowne. Dlatego w latach 30. XX w. wypracowano tzw. język ogólnonarodowy oparty na dialekcie Pekinu (zwany dzisiaj putonghua, określany przez cudzoziemców jako mandaryński). Społeczności mówiące różnymi językami chińskimi zazwyczaj traktują się nawzajem jako odrębne etnosy. Mają własne kuchnie, kultury, obyczaje, a czasem i wierzenia, różnią się też nieraz wyglądem i mentalnością. W językach lokalnych nadają rozgłośnie radiowe i telewizyjne, dubbinguje się na nie także filmy. Mówi bowiem nimi nieraz po kilkadziesiąt milionów ludzi. Jedną z podstawowych różnic kulturowych między tymi etnosami chińskimi jest mobilność i obycie z wodą, zwłaszcza z morzem. Rolnicze ludy Północy, z basenu Rzeki Żółtej, były przez pokolenia osiadłe na swojej ziemi i przywiązane do ojcowizny, a wody traktowały głównie jako zagrożenie. Natomiast ludy Południa były o wiele bardziej dynamiczne, miały żyłkę wędrowniczą i mniej czy bardziej były oswojone z wodą, rybołówstwem oraz żeglowaniem. W rezultacie prawie cała emigracja chińska w świecie ok. 100 mln ludzi wywodzi się głównie z trzech prowincji nadmorskich: Fujian, Zhejiang i Guangdong. Minnańczycy (zwani też po kantońsku Hoklo, a sami nazywający się Hokkien), liczący prawdopodobnie ok. 70 mln, są określani nieraz jako Chińczycy morscy, gdyż są ludem żeglarskim i ze swojej głównej siedziby w południowej części prowincji Fujian wędrowali wzdłuż całego wybrzeża Chin południowych zakładając tam nadmorskie osady i zasiedlając wyspy (w tym Tajwan i Hainan) od dzisiejszego Szanghaju aż po morza południowe. To oni zapewne zakładali pierwsze osady w rejonie dzisiejszego Sajgonu i Bangkoku. Rybacy i rolnicy zajmowali się także drobnym biznesem, uchodzili za ludzi pracowitych i prostodusznych, a także posłusznych władzom. Ich specyficzną grupą są mieszkańcy regionu Chaozhou we wschodniej części prowincji Guangdong (znani w angielskiej transkrypcji jako Teochiu), z własnym, odrębnym językiem, znani z żyłki kupieckiej i dlatego nazywani czasem Żydami azjatyckimi. Tych ostatnich w ojczystym regionie mieszka ok. 10 mln, a drugie tyle w Azji Południowo-Wschodniej. Podobna jest sytuacja mieszkańców powiatu Wen­zhou, portu w prowincji Zhejiang, zwanych Ou. Znani z talentów kupieckich i biznesowych, mówiący specyficznym językiem, byli pionierami rozwoju prywatnego biznesu w Chinach po śmierci Mao. Do nich należy ponad połowa chińskich restauracji w Europie, gdzie pracują głównie młodzi, zaś starsi wychowują wnuki w ojczystym powiecie. Około połowy Ou mieszka za granicą, głównie w Azji Południowo-Wschodniej. Jeszcze dziwniejszą grupę stanowią Kejia (znani jako Hakka), których łącznie jest ok. 60 mln, bitni i ze specyficzną żyłką awanturniczą, z bardzo samodzielnymi kobietami. Wielu z nich robiło kariery wojskowe, zajmowali się także handlem, a wiele banków, zwłaszcza w Hongkongu, jest całkowicie w ich rękach, chociaż są też rolnicze osady hakkijskie w górach, dawniej dość biedne – współcześnie będące nieraz atrakcjami turystycznymi. Mają bardzo specyficzny język i kulturę, chętnie podtrzymują więzi między sobą. Bywali tradycyjnie pogardzani przez innych Chińczyków i nie raz twierdzono wręcz, że nie są oni Chińczykami, lecz barbarzyńską mniejszością. Na kontynencie ich główne siedziby mieszczą się na pograniczu prowincji Guangdong, Fujian i Hunan, chociaż zamieszkują też w wielu innych prowincjach Południa i migrowali za morza. PROWINCJE. Tradycyjnie silne są również w Chinach tożsamości i podziały na prowincje, liczące 20–100 mln mieszkańców i obejmujące zwykle pewne krainy geograficzno-historyczne; nie dotyczy to tylko Chin północno-wschodnich, czyli Mandżurii zasiedlonej przez Chińczyków dopiero w XX w.). Ich granice nie ulegały większym zmianom od XIV w., czyli są starsze niż w przypadku większości państw europejskich. Tylko do pewnego stopnia korespondują one z etniczno-językowymi, ale są bardzo trwałe. Rodzina z prowincji Shandong mieszkająca w Pekinie od 500 lat będzie się nadal uznawała za Shandongczyków, podczas gdy w Europie przyjmuje się zwykle tożsamość kraju zamieszkania już w drugim–trzecim pokoleniu. Jest to m.in. rezultatem utrzymywania się struktur klanowych, kultu przodków oraz posiadania genealogii rodowych sięgających nieraz dwu–trzech tysięcy lat. Nadal zdarza się, że ród ma od ponad dwu tysięcy lat swą siedzibę w tej samej wsi! Tożsamości prowincjonalne mają nawet pewne aspekty religijne (wierzono np., że dla pomyślnej reinkarnacji duszy konieczne jest pochowanie w ziemi własnej prowincji albo na cmentarzu stowarzyszenia danej prowincji rytualno-mistycznie przemienionym w jej ziemię). W istocie nie można zatem być po prostu Chińczykiem; jest się Chińczykiem będąc Hunańczykiem, Shandongczykiem, Hakkijczykiem itp., tak jak jest się Europejczykiem będąc Polakiem, Włochem czy Niemcem. W przypadku małżeństw mieszanych dziedziczy się tożsamość ojca. Chińczycy to zatem zbiorowość bardzo pluralistyczna. JĘZYK. Jak wiadomo, w Chinach zrodziło się specyficzne pismo typu ideograficznego, a niebędące zapisem dźwięków, jak nasz alfabet, właśnie dla komunikacji ponadjęzykowej i ono jest ważnym spoiwem narodowym (chociaż zapożyczali je także Wietnamczycy, Koreańczycy, Japończycy i inne ludy z regionu). W zasadzie jest to do dzisiaj jedno pismo, ale parlamenty chińskie od lat 20. XX w. wprowadzały pewne uproszczenia w pisowni skomplikowanych znaków. Bardzo dużą liczbę tych uproszczeń wprowadzono w ChRL. W rezultacie współcześnie w tym państwie spotkać można oba rodzaje pisma: w publikacjach popularnych i gazetach – pismo uproszczone, zaś w publikacjach dzieł klasycznych lub uczonych dawne pismo pełne. Dla ozdoby stosuje się również rozmaite style zapisu tych znaków poczynając od ich wersji najstarszych z inskrypcji na starożytnych brązach. W rezultacie tej skomplikowanej sytuacji językowej Chińczyk nie tylko często nie może się dogadać z innym Chińczykiem, ale również może mieć kłopoty z przeczytaniem napisu w nieznanej mu formie lub w stylu, nawet jeśli zna wszystkie zawarte tam znaki, co też jest raczej wyjątkiem niż regułą, bo używa się ich przecież kilkadziesiąt tysięcy. Hongkong i Makau ENKLAWY MIEJSKIE. Do ChRL dzisiaj przynależą również dwie nieduże, ale bogate enklawy miejskie o bardzo szerokiej autonomii: Hongkong (ch. Xianggang), do 1997 r. kolonia brytyjska, liczący ok. 7 mln mieszkańców, i Makau (ch. Aomen), z ludnością nieco ponad pół miliona – do 1999 r. kolonia portugalska. W wyniku skomplikowanych negocjacji z kolonialnymi metropoliami doszło do zwrócenia Chinom tych oderwanych niegdyś terytoriów. Dzisiaj mają one swoje odrębne systemy polityczne, gospodarcze i wizowe, mogą nawet podpisywać umowy międzynarodowe. Np. Hongkong ma podpisane z Unią Europejską oraz USA umowy o ruchu bezwizowym, Polak więc do tej metropolii wizy nie potrzebuje, zaś Chińczyk z ChRL uzyskuje ją ze sporym trudem i tylko na krótki pobyt, chyba że jest milionerem. Obie enklawy muszą zresztą prowadzić restrykcyjną politykę wizową wobec Chińczyków z ChRL, gdyż inaczej w ciągu jednego roku mogłyby się zapchać dziesiątkami milionów imigrantów. I tak są niemiłosiernie zatłoczone: średnia gęstość zaludnienia w Hongkongu to 6200 osób na km kw., chociaż w biednych dzielnicach dochodzi do 43 tys.! A do tego ponad 200 mln turystów odwiedzających Hongkong co roku (ponad 80 proc. z Chin). HONGKONG. Hongkong jest od dziesięcioleci swoistą bramą do Chin, a zarazem jest jednym z głównych finansowych, gospodarczych i medialnych centrów Azji Wschodniej. Tamtejsza giełda jest kluczowa dla innych w sąsiedztwie, hongkońskie ośrodki mody wpływają na to, co się będzie nosiło w świecie chińskim, a tamtejsza scena pop wpływa na gusta muzyczne większości Chińczyków. Mały Hongkong wywiera więc wyraźny wpływ na całe Chiny kontynentalne i stał się mekką zakupów chińskich elit oraz ważnym centrum dla intelektualistów. Jak z dumą podkreślają Hongkończycy, przypada tam na kilometr kwadratowy najwięcej milionerów w świecie, najwięcej Benthleyów oraz innych luksusowych marek czy karatów brylantów noszonych przez tamtejsze damy. Jeszcze w 1945 r. uwolniony z japońskiej okupacji Hongkong liczył ledwo ok. 600 tys. mieszkańców. Większość ludności przybyła tam dopiero w ostatnich dziesięcioleciach, głównie z sąsiedniej prowincji Guangdong, uciekając – często nielegalnie – z Chin komunistycznych. Stąd żywe tam są wciąż antykomunistyczne nastroje. Oficjalnym językiem jest tam angielski i specyficzny dialekt kantońskiego z wieloma zapożyczeniami angielskimi, chociaż używa się także innych języków chińskich z Południa: zwłaszcza wu (rejon Shanghaju), hakkijskiego i teochiu. Stosuje się tylko tradycyjne znaki pisma. Europejczycy i Amerykanie stanowią tam mniejszość – ok. 1,5 proc., a inni Azjaci (głównie Filipińczycy, Indonezyjczycy i Gurkhowie) – trochę ponad 3 proc. Na marginesie: prezydent Aleksander Kwaśniewski był pierwszą głową obcego państwa, która złożyła oficjalną wizytę w Hongkongu (w 1997 r.) po powrocie tego miasta do macierzy oraz uzyskaniu autonomicznego statusu. Władze enklawy pospiesznie wtedy opracowywały cały nowy ceremoniał wizyty, gdyż wcześniej gospodarzem był zawsze gubernator brytyjski reprezentujący królową. MAKAU. Leżące w sąsiedztwie Makau jest zaś swoistym chińskim Las Vegas, gdzie miliony Chińczyków i innych Azjatów z regionu przyjeżdżają się zabawić i przyjemnie stracić mniej albo więcej pieniędzy, zależnie od zasobności portfela. W 2011 r. dochody Makau przekroczyły nawet te uzyskiwane przez jego amerykańskiego odpowiednika. Oficjalnym językiem jest nadal portugalski, a obok tego chiński – kantoński. Portugalczycy i osoby z małżeństw mieszanych chińsko-portugalskich stanowią ok. 2 proc. ludności, jest też tam 1,5 proc. białych mówiących po angielsku. Oczywiście używa się także innych języków chińskich z Południa. DALEKO OD PEKINU. Obie enklawy kultywują swoje brytyjskie czy portugalskie dziedzictwo podkreślając swoją odrębność od tzw. Chin kontynentalnych, chociaż formalnie do nich przynależą i od nich w dużym stopniu zależą politycznie. Przejawia się to w rozmaity sposób. Np. w Hongkongu, gdy dwa maszty z flagami stoją obok siebie, ChRL – czerwoną z żółtymi gwiazdami, i Hongkongu – czerwoną z białym kwiatem bauhynji, zazwyczaj ta druga zawieszana jest tak, aby górowała nieco nad chińską. Hongkończycy traktują też często ludzi z ChRL jako wsioków i nieraz na tym tle wybuchają przeróżne konflikty. W Hongkongu działają nadal organizacje antykomunistyczne i odbywają się protesty przeciwko polityce Pekinu, jakie w ChRL byłyby zakazane. Liberalni intelektualiści z ChRL publikują swoje niecenzuralne artykuły w Hongkongu itd. Koegzystencja w ramach jednego państwa nie jest zatem łatwa, choć bardzo zyskowna dla obu stron, dlatego wszelkie konflikty jakoś się rozwiązuje. Tajwan POKŁOSIE WOJNY DOMOWEJ. O wiele bardziej skomplikowany jest przypadek wyspy Tajwan (z wieloma wysepkami przez nią kontrolowanymi lub do których – w imieniu Chin – rości sobie pretensje). Ma ona powierzchnię 36 tys. km kw. (czyli zbliżoną do niewielkiego województwa w Polsce), a zamieszkuje ją 23 mln ludzi. W wyniku przegranej wojny w 1895 r. cesarstwo chińskie musiało ją oddać Japonii, która zorganizowała tam swoją wzorcową kolonię. Tamtejsi Chińczycy bronili się wprawdzie przed japonizacją, ale w różnych aspektach ona postępowała, a japoński wszedł w powszechne użycie, podobnie jak różne zdobycze cywilizacji. Dopiero na mocy porozumień aliantów, potwierdzonych w Poczdamie, pokonana Japonia musiała w 1945 r. wyspę tę zwrócić Chinom. Jednak niedługo potem w Chinach rozgorzała wojna domowa, którą rząd Republiki Chińskiej przegrał, a zwyciężyli komuniści pod wodzą Mao Zedonga, który w 1949 r. proklamował utworzenie ChRL. Przegrany rząd, z niedobitkami wojsk, skarbem, instytucjami republiki, a nadto z największymi skarbami narodowymi – sztuki ze zbiorów cesarskich – na statkach ewakuował się na Tajwan. Na wyspie powstała w ten sposób tymczasowa siedziba narodowa, gdzie gorliwie kultywowano chińskie tradycje, z kultem Konfucjusza włącznie, w oczekiwaniu na pokonanie „komunistycznych bandytów”. Dziś cały niemal świat uznaje władze ChRL i z rządem w Pekinie współpracuje, na Tajwanie funkcjonuje zaś nadal rząd Republiki Chińskiej (RCh), uznawany jedynie przez ok. 20 wyspiarskich państewek na Pacyfiku oraz kilka małych państw w Ameryce Łacińskiej oraz w Afryce. W Europie jedynie Watykan uznaje rząd republikański za reprezentację Chin, choć Jan Paweł II, mimo wielu podróży do Azji i zaproszeń RCh, nigdy nie postawił stopy na tej wyspie, pragnąc unormować stosunki z Pekinem. W wyniku dawniejszych zobowiązań Stany Zjednoczone utrzymują wciąż nad wyspą parasol obronny i – ku irytacji Pekinu – od czasu do czasu podpisują z jej władzami, lukratywne dla Amerykanów, kontrakty na dostawy nowoczesnego uzbrojenia. Większość państw zachodnich utrzymuje z RCh kontakty przez tzw. biura gospodarcze i kulturalne, na zasadach wzajemności, pełniące również pewne funkcje konsularne (wydają one np. wizy). STOSUNKI Z KONTYNENTEM. Wyspa jest jednym z lepiej rozwiniętych, nowoczesnych i zamożnych krajów Azji, a po latach zupełnej izolacji od kontynentu od 2000 r. zaczęła postępować coraz szybsza integracja, przede wszystkim gospodarcza, z ChRL. Paradoksalnie zakończył blokadę wszelkich kontaktów z kontynentem (nawet pocztowych i telefonicznych!) prezydent Chen Shui-bian (2000–08), który zarazem promował umacnianie odrębności Tajwanu. Ta wyspa chińska jest faktycznie największym inwestorem na kontynencie i odegrała kluczową rolę w modernizacji ChRL, zwłaszcza w rozwoju chińskiej elektroniki. Dopiero ostatnio władze RCh zgodziły się na inwestycje ChRL na wyspie, chociaż krytycy tej decyzji argumentowali, że w rezultacie Tajwan zostanie po prostu wykupiony przez Pekin. W 2011 r., na mocy wzajemnych uzgodnień, między wyspą a kontynentem odbywało się 300 lotów jumbo jetów dziennie. Na stałe mieszka na kontynencie ok. 2 mln Tajwańczyków, w większości jako menedżerowie tajwańskich przedsiębiorstw, które na kontynencie korzystają z rozmaitych przywilejów, m.in. specjalnych linii kredytowych. Oznacza to, że w przybliżeniu aż 1/3 tajwańskich mężczyzn w wieku produkcyjnym mieszka i pracuje na kontynencie, nieraz założywszy tam drugą rodzinę, co stało się poważnym problemem społecznym. Coraz więcej studentów uczy się po drugiej stronie cieśniny i coraz częściej zawierane są regularne małżeństwa między młodzieżą z obu stron. Nawiązały współpracę rody rezydujące po obu stronach Cieśniny Tajwańskiej i świątynie. Główne sanktuarium najpopularniejszego bóstwa na wyspie, bogini Mazu, mieści się przecież na kontynencie. Pielgrzymki świętych figur i relikwii z kontynentu gromadzą zwykle na Tajwanie nieprzeliczone tłumy wiernych. Nadal jednak obie strony nie utrzymują stosunków międzypaństwowych, bo przecież relacje między nimi przypominają dawniejsze stosunki wzajemnego nieuznawania między władzami PRL a rządem II RP w Londynie, tyle że ten stary rząd chiński dysponuje wyspą położoną 130 km od wybrzeży kontynentu. Teoretycznie oba reprezentują ten sam kraj. Na Tajwanie obowiązuje konstytucja uchwalona w 1946 r., czyli jeszcze sprzed zwycięstwa komunistów, a rządzi tam obecnie – według miejscowej nomenklatury – 17 prezydent RCh, licząc od pierwszego Sun Yat-sena (1866–1925), krótko sprawującego władzę nad całym państwem po obaleniu cesarstwa w 1911 r. Wciąż główną siłą polityczną jest stworzona przezeń na kontynencie i rządząca tam do 1949 r. Partia Narodowa (Guomindang, na Tajwanie zachowano starą transkrypcję Kuomintang). Oficjalnie używa się też kalendarza Republiki (w którym za rok 1 przyjęto 1912 r., kiedy abdykował ostatni cesarz chiński i oficjalnie ustanowiono republikę, pierwszą w całej Azji). TOŻSAMOŚĆ TAJWAŃCZYKÓW. Dziesięciolecia konfrontacji z komunistycznymi Chinami, a bliskiej współpracy z Japonią oraz USA, przeobraziły wyspę i utrwaliły tam dość powszechne antykomunistyczne nastawienie. Protesty przeciwko polityce zbliżenia z kontynentem gromadzą więc nieraz prawdziwe tłumy, tym bardziej iż procesy globalizacji i współpracy z kontynentem stanowią trudne wyzwanie dla małych i średnich przedsiębiorstw. Część ludności i polityków opowiada się za ogłoszeniem niepodległości wyspy jako kraju odrębnego od Chin, chociaż władze ChRL zadeklarowały, że do tego nie dopuszczą, nawet gdyby trzeba było podjąć interwencję zbrojną. Miejscowi politycy muszą się też liczyć ze stanowiskiem zagranicy, a wszystkie wielkie mocarstwa i ONZ uznają wyspę za część Chin. Zwolennicy oderwania się Tajwanu od Chin nigdy zresztą nie uzyskali większości w parlamencie, aby radykalnie zmienić konstytucję i nazwę państwa, chociaż wybrali raz na prezydenta polityka podkreślającego odrębność wyspy od Chin (był nim wspomniany Chen Shui-bian, który pełnił urząd przez dwie kadencje, ale po nich trafił do więzienia, wraz z rodziną, za monstrualne łapówkarstwo). Większość polityków tajwańskich i mieszkańców wyspy uznaje, że jest ona częścią Chin, ale Chiny pojmuje jako pewien kraj i wspólnotę historyczno-kulturową, nietożsamą z ChRL. Czytają oni przecież po chińsku, mówią jednym z języków (dialektów) chińskich i dziedzictwo historyczne oraz intelektualne Chin uznają za własne. Poczucie pewnej odrębności Tajwańczyków w kontekście etniczno-językowego zróżnicowania Chińczyków nie jest niczym nadzwyczajnym. Jedni podkreślają przy tym historyczną jedność Chin, inni zaś odrębność Tajwanu (zwykle w ramach jednej, wielkiej, ponadpaństwowej wspólnoty chińskiej). Dlatego na Tajwanie wydziela się trzy sfery kontaktów: wewnętrzne, przez Cieśninę (czyli z kontynentem) i zagraniczne. Tak np. dzieli się rozkłady lotów na lotniskach. Tę terminologię zaakceptowano także w ChRL, gdzie Tajwan traktuje się jako „zbuntowaną prowincję”. Do tego trzeba dodać, że tylko dla cudzoziemców jej wszyscy mieszkańcy są Tajwańczykami, gdyż realna sytuacja etniczna na wyspie jest nader zagmatwana, co tam ma także implikacje polityczne. Na wysepkach i w górach mieszkają aborygeni – resztki pierwotnej ludności austronezyjskiej (malajskiej), przez wieki tępieni przez osadników i pogardzani jako dzicy barba