WOREK Z JĘZYKAMI. Termin „język chiński” to worek wyjątkowo pojemny. Słabo wykształcony Chińczyk rodem z okolic, powiedzmy, Pekinu z podobnym sobie pod względem statusu edukacyjnego rodakiem z okolic Hongkongu czy Kantonu nie dogada się wcale – i nawet wspólny system pisma im nie pomoże, chyba że obaj spróbują odwołać się do języka z telewizora, to znaczy użyją sztucznie stworzonego ogólnonarodowego języka określanego glotonimem (nazwą języka) putonghua i obowiązującego w systemie edukacji i w ogólnokrajowych mediach na całym obszarze ChRL. W porozumieniu może im znacząco przeszkodzić bardzo prawdopodobna słaba znajomość tego, dla obu faktycznie obcego, języka oraz – w jeszcze większym stopniu fakt, że ów trzeci język będzie, szczególnie u południowca, silnie skażony i zniekształcony wpływem podłoża własnego języka codziennego. Język słyszany z telewizora ustawionego na kanał centralnej telewizji państwowej CCTV będzie ten sam dla całego kraju, ale ponieważ z góry wiadomo, że może być on nie do końca (lub zupełnie nie) zrozumiały dla ponad setki milionów odbiorców, głosowi towarzyszą napisy. Tu z kolei wyłania się inny problem: cóż po napisach, kiedy w 2005 r. liczba niepiśmiennych dorosłych Chińczyków osiągnęła 116 mln (co dziesiąty analfabeta w świecie to Chińczyk!). ETNOLEKTY, REGIOLEKTY. Putonghua jest tworem sztucznym – jak każdy standard językowy. Oparty jest na języku pekińskim (beijinghua), ale nie tożsamy. Pekiński z kolei jest jednym spośród dużej grupy „dialektów” (fangyan, języków lokalnych) określanych jako mandaryńskie lub północnochińskie; glotonim chiński tu stosowany to guānhua (mowa urzędnicza – od wyrazu guān oznaczającego urzędnika administracji państwowej – stąd mandaryn w nazwie). Etnolekty (terminu tego używamy dla uniknięcia jałowych sporów o to, czy dany byt językowy ma status odrębnego języka lub jest jego dialektem, gwarą itp.) guanhua stanowią największą grupę języków lokalnych tak ze względu na obszar, jak i na liczbę użytkowników. Obszar ten to cała północ Chin, z włączeniem Regionów Autonomicznych Ujgurskiego (Xinjiang-Uygur) i Mongolskiego (Neimenggu, Mongolia Wewnętrzna) oraz dawnej Mandżurii (Heilongjiang), nadto Region Autonomiczny Tybet, wielonarodowe prowincje Sichuan, Guizhou, Yunnan, znaczne obszary prowincji Jiangsu, Anhui, Jiangxi, Hubei i Hunan oraz wyspy językowe po całym obszarze ChRL i Tajwanu. Tu koniecznie dodać trzeba jedyny etnolekt chiński (sinicki) całkowicie spoza terytorium Chin – niezależny język dungański w użyciu w Kyrgyzstanie, Kazachstanie i w Rosji. Inne grupy tego poziomu klasyfikacji terytorialnych odmian chińszczyzny (regiolektów) to: • wu (po mandaryńsku wuyu), obejmująca miejscowe etnolekty prowincji Jiangsu (południe), Zhejiang, po części też Jiangxi i być może Anhui; • xiang (xiangyu), grupująca etnolekty przede wszystkim prowincji Hunan (w tym i język rodzimy przewodniczącego Mao Zedonga, którego mowy znaczna część rodaków spoza Hunanu nie do końca rozumiała); • gan (ganyu), etnolekty lokalne znacznej części (północ i centrum) prowincji Jiangxi; • hakka (kejiahua), zawierająca lokalne etnolekty występujące przede wszystkim wyspowo (tj. w otoczeniu innojęzycznym) na południe i na północ wzdłuż granicy między prowincjami Jiangxi i Guangdong oraz w zachodniej części prowincji Fujian, nadto wyspowo również na Tajwanie i na tzw. Nowych Terytoriach Hongkongu; • min (minyu), obejmująca lokalne – poza hakka – etnolekty prowincji Fujian oraz wysp Tajwan i Hainan, nadto etnolekty wschodniej części prowincji Guangdong, także rozrzucone po przyległych terenach innych prowincji; • yue (yüeyu), etnolekty większości terytorium prowincji Guangdong i Specjalnych Regionów Administracyjnych Hongkong i Macau oraz południowo-wschodniej części prowincji Guagxi. Świadomość wielkiego terytorialnego zróżnicowania języków w Chinach znajduje swoje świadectwo w piśmiennictwie chińskim już sprzed ponad dwóch tysięcy lat. Język tych dokumentów – wyłącznie pisany – był jednak jeden, najpierw starochiński (w dzisiejszej interpretacji w putonghua: guwen, język dawny, stary), potem literacki (dla putonghua transliterowany jako wenyan), oba poza zasięgiem ogromnej większości Chińczyków, na co dzień niepiśmiennych użytkowników języków miejscowych (fangyan). STUDIA I KLASYFIKACJE. Wyżej przedstawiona klasyfikacja, traktowana obecnie jako standard i punkt wyjściowy w – od niedawna – dynamicznie rozwijających się studiach dialektologicznych, została przedstawiona po raz pierwszy w 1960 r. jako skrypt do wykładów prowadzonych na Uniwersytecie Pekińskim przez językoznawcę nazwiskiem Yuan Jiahua. Stanowiła ona wynik sumaryczny badań terenowych przeprowadzonych w latach 1956–58. Publikacja Yuana była kilkakrotnie wznawiana z modyfikacjami, do dziś pozostaje jedną z najważniejszych prac w zakresie badań nad dialektami chińskimi. Zasadniczy podział wszystkich etnolektów chińskich na siedem grup został utrzymany, acz nastąpiło przesunięcie terminologiczne: większego ciężaru nabrał termin fangyan jako jednostka klasyfikacji (użyto etykiet wu fangyan, xiang fangyan, gan fangyan, min fangyan, yue fangyan i kejia fangyan), a guanhua przemianowano na beifang fangyan – języki lokalne regionów północnych. Prawdziwy przełom w badaniach nad sytuacją językową w Chinach i nad pozyskaniem w miarę prawdziwego obrazu nastąpił pod koniec lat 80. w związku z opublikowaniem „Atlasu językowego Chin” (Zhongguo Yuyan Dituji, Hongkong 1987, 1989), rezultatu współpracy Chińskiej Akademii Nauk Społecznych i Australijskiej Akademii Nauk Humanistycznych. Wkrótce potem jako wynik zakrojonego na szeroką skalę rozeznania terenowego wydano serię 42 słowników języków lokalnych, a syntezę całego materiału przedstawiono w 2002 r. w formie monumentalnej sześciotomowej edycji „Wielkiego słownika dialektów współczesnych języków chińskich” (Xiandai Hanyu Fangyan Dacidian, Nanjing). Wszystkie te przedsięwzięcia (trwające ponad dziesięć lat, z udziałem ponad 60 językoznawców) firmowane są nazwiskiem lingwisty Li Ronga. Li Rong dokonał istotnych modyfikacji klasyfikacji Yuana, proponując podział języków lokalnych na dziesięć następujących grup: guanhua – języki mandaryńskie, jinyu – języki jin, wuyu – języki wu, huiyu – języki hui, xiangyu – języki xiang hunańskie, ganyu – języki gan, minyu – języki min, yüeyu – języki yue, pinghua – języki ping, kejiahua – języki hakka. Klasyfikacje Yuana i Li są przyjmowane i traktowane jako podstawowe w nauce, przy czym ta Yuana zdaje się mieć więcej zwolenników, natomiast wydzielenie trzech nowych kategorii przez Li (jin, hui i pinghua) jest, w różnych stopniu, uznawane za kontrowersyjne lub kwestionowane. W 2008 r. publikacja równie monumentalnego trzytomowego „Atlasu dialektów chińskich” (Hanyu Fang­yan Dituji, Nanjing) przypieczętowała istotny wynik tak wielkiego wysiłku. Otrzymaliśmy to, na co czekano przynajmniej od ponad stu lat – problem w tym, że w języku szerzej w świecie jeszcze nieznanym, pomimo tego, że posługuje się nim ponad miliard ludzi. Jednak jeszcze przed zakończeniem opisanych badań zainteresowanemu polskiemu odbiorcy ówczesne wyniki znacznie przybliżył jeden z dwóch naszych największych dotychczas sinologów językoznawców, niedawno zmarły profesor Uniwersytetu Warszawskiego Mieczysław Jerzy Künstler (1933–2007), publikując w 2000 r. akademicką, ale przystępnie, wręcz gawędziarsko napisaną monografię zatytułowaną „Języki chińskie”. Światu ten obraz przedstawiły: sinolog językoznawczyni z amerykańskiego Uniwersytetu Indiana Margaret Mian Yan w wydanym w 2006 r. „Wstępie do dialektologii chińskiej” (Introduction to Chinese Dialectology) oraz poznańska sinolog z UAM Maria Kurpaska. Jeśli pierwsza z pań potraktowała etnolekty ludu Han, przynajmniej terminologicznie, bardziej jako „dialekty języka chińskiego”, to druga przedstawiła „język(i) chiński(e)”. JĘZYK CZY RODZINA DIALEKTÓW? Zatem: mamy jeden język chiński z wieloma (ponad tysiącem?, kilkudziesięcioma?, dziesięcioma?, siedmioma?) dialektami czy wielość (tedy – ile ?) języków chińskich ~ sinickich? Problem i odpowiedź są tyleż złożone, co... proste. Złożoną odpowiedź przedstawiliśmy powyżej. Prosta natomiast jest taka, że z punktu widzenia Chińczyków i Chin opcja jednego języka z dialektami (i oby ich było jak najmniej) jest racją stanu, natomiast z punktu widzenia językoznawstwa ogólnego monolityczność języka chińskiego jest fikcją. John DeFrancis, wielkie nazwisko w światowej sinologii, stwierdził, że „»język chiński« to abstrakcja skrywająca liczne wzajemnie niezrozumiałe formy językowe”. Używając kryteriów językowych i językoznawczych, trafniej jest przyjąć opcję (pod)rodziny języków chińskich czy sinickich, to jest istnienia większej liczby spokrewnionych, często bardzo blisko ze sobą, różnych etnolektów dających podstawy do traktowania ich raczej jako samodzielne języki niż jako regionalne odmiany innych języków czy jednego języka. Bardzo charakterystyczną cechą sytuacji językowej chińszczyzny jest powszechny brak ostrych i ewidentnych granic między obszarami językowo różnymi. Etnolekty ludności Han przechodzą jeden w drugie niepostrzeżenie i nieco jakby w rozbracie z arytmetyką. Wzajemna porozumiewalność między mieszkańcami sąsiadujących ze sobą siedlisk ludzkich jest praktycznie zawsze stuprocentowa, ale jeśli skonfrontujemy językowo osoby pochodzące z różnych krańców jakiegoś większego obszaru, to może nas porazić stopień braku porozumiewalności między nimi – oczekiwana stuprocentowość nam się mocno rozmywa! Bez względu na przyjęte opcje powszechnie przyjmuje się podział wszystkich etnolektów chińskich na północne i południowe, wskazując również istnienie etnolektów przejściowych. Pamiętać przy tym trzeba, że poza państwami etnicznie chińskimi lub w przewadze chińskimi (ChRL, Tajwan, Singapur) różne warianty chińszczyzny są w powszechnym użyciu wśród chińskich społeczności emigranckich i mniejszościowych (tzn. stanowiących mniejszości etniczne od wieków mieszkające poza Chinami), których populację ocenia się na 50 mln; ludzie ci używają języków chińskich w zależności od regionu pochodzenia ich albo ich przodków, w społecznościach zasiedziałych z widocznymi w różnym stopniu wpływami języków krajów czy regionów obecnego zamieszkania. Przeważać zdają się tu jednak ciągle jeszcze języki południowe. Nadto w państwach etnicznie chińskich mieszka spora populacja licznych miejscowych ludów niechińskich, mających własne języki; w absolutnej większości jednak ludzie ci aktualnie muszą dobrze znać i na co dzień posługiwać się również językiem w państwach dominującym, jak i chińskimi językami lokalnymi. Ten kontakt językowy powoduje wykształcanie się sporej grupy języków mieszanych – pidżynów i języków kreolskich. CZY NAPRAWDĘ PIERWSZY? Ponieważ z jednej strony język chiński cytuje się jako największy w świecie, z drugiej zaś pod tym glotonimem znajdujemy zaskakująco dużą różnorodność ewidentnie odrębnych języków – rodzi się pytanie, czy chińszczyzna zachowuje to swoje pierwsze miejsce. Odpowiedź brzmi: tak. Populacja samej ChRL to ponad 1310 mln osób, z czego ponad 1,2 mld to Chińczycy Han, z których ok. 70 proc. to użytkownicy guanhua, zróżnicowanego wprawdzie, ale stanowiącego podstawę języka ogólnochińskiego putonghua i będącego grupą genetycznie bliskich etnolektów wzajemnie zrozumiałych, co pełną porozumiewalność właściwie gwarantuje. Największym zatem językiem świata pozostaje chiński mandaryński, pozostawiając daleko w tyle język angielski jako rodzimy. Obecnie prawie co siódmy człowiek na świecie mówi na co dzień po mandaryńsku. HISTORIA JĘZYKA. Zainteresowanych historią języka lepiej będzie odesłać do wspomnianej już książki Künstlera „Języki chińskie” (tam jest to przystępnie podane na ponad dwustu stronach). Tu ograniczymy się do przedstawienia chronologii rozwoju chińszczyzny, dzięki czemu pozyskamy kolejne odrębne języki chińskie będące wynikiem zróżnicowania chińszczyzny w czasie: • archaiczny chiński (XIV–XI p.n.e.), • wczesny chiński przedklasyczny (X–VIII p.n.e.), • późny chiński przedklasyczny (VII–VI p.n.e.), • wczesny klasyczny chiński (guwen, V–III p.n.e.), • późny klasyczny chiński (II p.n.e. – II n.e.), • po(st)klasyczny chiński (III–V n.e.). Jest to jednocześnie chronologia najstarszych zaświadczonych faz rozwojowych języka, przejęta tu z akademickiego podręcznika „języka starochińskiego” autorstwa Michaiła Krjukowa i Huanga Shuyinga („Driewniekitajskij jazyk”, pierwsze wydanie Moskwa, 1978). Istnieje przy tym szereg alternatywnych chronologii języka. (Patrz rysunek obok: drzewko genealogiczne języków chińskich). CHARAKTER JĘZYKA. Są trzy podstawowe klasyfikacje wszystkich (ok. 6500–7000) języków świata: genetyczna (zwana też historyczną, grupująca etnolekty na podstawie ich pokrewieństwa w rodziny językowe i jednostki wyższego i niższego rzędu), geograficzna (grupująca języki niekoniecznie spokrewnione w ligi i cykle językowe na podstawie ich podobieństw wynikających z kontaktów między nimi) oraz typologiczna (grupująca języki w typy językowe na podstawie podobieństwa ich budowy lub jej wybranych fragmentów). Przedstawiony wyżej materiał oparto na kombinacji klasyfikacji genetycznej i geograficznej. Typologicznie „język chiński” jest silnie analityczny (tworzenie wypowiedzi polega na prostym szeregowaniu nieulegających zmianom wyrazów) z progresywną (tzn. rozwijającą się i mającą rosnące znaczenie w systemie języka) aglutynacją (to oznacza „klejenie”, „doklejanie” i „oklejanie” wyrazów jako podstawowy sposób pozyskiwania innych wyrazów i form gramatycznych); jest silnie pozycyjny (funkcje wyrazów wyznacza ich miejsce w szyku wyrazów), z podstawową strukturą zdania podmiot–orzeczenie–dopełnienie (oznacza się to SVO) i występowaniem wyrazu określającego przed określanym; morfosylabiczny (morfem i sylaba są w zasadzie tożsame); tonalny (każdemu morfemowi o określonym znaczeniu towarzyszy obligatoryjna właściwa mu intonacja). W języku ogólnochińskim intonacja jest oparta na czterech tonach: równa wysoka, w transliteracji z uwzględnieniem notacji tonów oznaczana poziomą kreską nad samogłoską – np. ā; rosnąca – kreską pochyłą w prawo – á; opadająco-rosnąca – przez daszek nad samogłoską – ă; opadająca – przez grawis nad samogłoską – à; zmiana takiego tonu niesie zmianę znaczenia: 買 to măi, kupić, 賣 mài – sprzedać, 埋 mài – zagrzebać, przykryć, ukryć, a różnice między kupnem a sprzedażą są fundamentalne i brzemienne w skutki. Język kantoński ma trzy tony dla sylab zakończonych głoską zwartą (-p, -t, -k) i siedem tonów dla pozostałych sylab. W niektórych przypadkach w niniejszym tekście wyrazy chińskie zostały zaopatrzone w oznaczenia tonów. Dla porównania język polski jest językiem syntetycznym, fleksyjnym (tu wyrazy w przewadze składają się z silnie związanych ze sobą morfemu „znaczeniowego” i właściwych mu jednego lub więcej morfemów kumulujących różne funkcje gramatyczne – rzadko takie konstrukcje można „porozklejać” jak w językach aglutynacyjnych), z bardzo swobodnym szykiem wyrazów w wypowiedzi (funkcje wyrazów wyznaczają ich syntetyczne formy gramatyczne: pies gryzie gospodarza = pies gospodarza gryzie = gospodarza pies gryzie = gospodarza gryzie pies = gryzie pies gospodarza = gryzie gospodarza pies – wszystko to odpowiada chińskiej strukturze ; chińska struktura odpowiadałaby wszystkim polskim strukturom o znaczeniu tylko „gospodarz gryzie psa” – w chińszczyźnie decyduje miejsce w szyku, w polszczyźnie formy przypadkowe mianownika i biernika); naturalnie polski nie jest językiem tonalnym. Na potrzeby niniejszego tekstu przyda się jeszcze jeden przykład. Struktura języka chińskiego (cokolwiek by ten glotonim miał oznaczać) właściwie nie przewiduje gramatycznego rozróżnienia – dla naszego języka podstawowego – między liczbą pojedynczą i liczbą mnogą. To znaczy, że np. wyraz shū to zarówno książka (w ogóle), (jedna konkretna) książka, jak i (wszystkie) książki (w tornistrze syna, w bibliotece miejskiej albo wręcz w całym świecie), podobnie qìchē to samochód (w ogóle), (mój konkretny) samochód, (moje wszystkie trzy konkretne) samochody albo też (wszystkie) auta (tego świata). Naturalnie, można wyrazić pojedynczość, jeśli to już konieczne, czy taka wola mówiącego – ale tylko leksykalnie: yiben shū będzie się odnosiło tylko do jednej książki, podobnie jak yiliàng qìchē to będzie tylko jedno auto. Yi znaczy tutaj jeden, natomiast ben i liàng to tzw. klasyfikatory: konsekwencją braku gramatycznej kategorii liczby jest niepoliczalność właściwie wszystkiego, stąd potrzebne są jednostki miary podobne naszym litrom, metrom, hektarom, kilogramom, kostkom, sztukom, butelkom itp., aby wyrażać ilość wszystkiego, co u nas jest niepoliczalne – kilogramy cukru, kostki masła, metry sznurka, hektary lasów, butelki piwa, litry wody itp. Inną miarką mierzymy przedmioty podłużne, cylindryczne, inną przedmioty płaskie, jeszcze inną małe zwierzęta, inną z kolei duże... Są jednak takie wyrazy, nie tak liczne, które mogą przyłączać formalny wykładnik znaczenia gramatycznego liczby mnogiej – i tak péngyou to zarówno przyjaciel, przyjaciółka, jak i przyjaciele, przyjaciółki, ale péng­youmen to na pewno więcej niż jedna osoba, podobnie wŏ to ja, nĭ to ty, ale wŏmen to my, nĭmen to wy, wŏde to moje, ale wŏmende to już zdecydowanie nasze. Fachowo w takich przypadkach mówimy o małym obciążeniu funkcjonalnym kategorii liczby w danym języku. Tego typu przyłączanie czy „doklejanie” to właśnie aglutynacja. Ten istotny, acz maleńki fragment gramatyki został wprowadzony w celu wzmocnienia zasadności argumentacji za wielością języków chińskich: przywoływane wyżej glotonimy, takie jak hanyu, wuyu, xiangyu, ganyu, yueyu czy minyu, nie zawierają informacji o liczbie, zatem można je przetłumaczyć na polski jako „języki chińskie”, „języki wu”, „języki min”, „języki yue” itd. – te nazwy nie przesądzają o jedności desygnatu. PISMO. Najbardziej frapującym dla osób postronnych aspektem języka chińskiego bez wątpienia pozostaje chińskie pismo – i dlatego zapewne tu narosło wiele mitów i stereotypów. Na pewno jest to pismo unikatowe, ale wyją