Zwycięstwo bez walki. Na Zachodzie przelew wrażej krwi i zwycięstwa zapewniały nieśmiertelną chwałę. Konflikt miał często charakter pojedynku, próby sił przeciwników o równorzędnym statusie, rozpoczynanego i kończonego rytualnym wyzwaniem do boju. Częścią wygranej był honor i chwała, stąd walczący zazwyczaj nie stosowali psujących wygraną metod podstępnych i uchodzących za niegodne. W Chinach nie rozwinął się kult wojny, a zmagania rozgrywały się na płaszczyźnie dyplomatycznej i politycznej – za pomocą podstępów i przechytrzania starano się wygrać konflikt, zanim użycie wojska stanie się konieczne. Oprócz przyczyn kulturowych miało to wymiar czysto pragmatyczny: należało oszczędzać zasoby i ludzi, ale też przejąć zasoby przeciwnika (w tym jego armię) w możliwie nienaruszonym stanie. Mistrz Sun, autor słynnej „Sztuki wojny” (o której dalej), poucza: „Dlatego właśnie stoczenie wielu bitew i odniesienie we wszystkich z nich zwycięstwa nie jest wcale najlepszym z najlepszych. Najlepszym z najlepszych jest bowiem podporządkowanie sobie wojsk przeciwnika, ale bez walczenia. Dlatego najlepszym rodzajem wojny jest uderzenie na zamysły oraz plany przeciwnika”. Jeśli już do użycia siły doszło – ryzyko starano się pomniejszyć zawczasu. Sun Zi pisał: „Zwyciężający w wojnie najpierw zwycięża, a później szuka możliwości stoczenia bitwy, podczas gdy ponoszący w niej klęskę najpierw przystępuje do bitwy, a później [w niej właśnie] stara się osiągnąć zwycięstwo”. Szkoła strategów. Epoka Wiosen i Jesieni (770–476 p.n.e.) oraz Okres Walczących Królestw (475–221 p.n.e.) to czasy politycznego chaosu, które paradoksalnie zaowocowały gigantycznym skokiem cywilizacyjnym. Na przełomie tych epok powstawały i rozwijały się rozmaite szkoły filozoficzne i praktyczne. Było to tzw. Sto Szkół Myśli, z których każda oferowała twórcze rozwiązanie konkretnego problemu lub specyficzne podejście ogólne. Nieskrępowany pluralizm zaowocował niezwykle bujnym i twórczym rozwojem intelektualnym. Między chińskimi państwami krążyli tzw. wędrowni mędrcy, którzy dostarczali władcom mniej lub bardziej skutecznych rozwiązań pomagających w zarządzaniu państwem. Bezustanne wojny stały się dla tych idei sitem doboru naturalnego – przetrwały te o największej wartości praktycznej. Wędrownymi mędrcami byli Konfucjusz i Mencjusz, a także Sun Zi. W tym czasie utrwaliły się podstawowe koncepcje także chińskiej sztuki wojennej i myśli wojskowej. Prekursorzy tej ostatniej skupili się wokół tzw. szkoły strategów lub też szkoły mistrzów wojowania (bing jia). Wtedy właśnie traktat Sun Zi stał się fundamentem specyficznej chińskiej „filozofii walki”. Można powiedzieć, że wszelkie dzieła następców Sun muszą zadowolić się rangą „przypisów do Platona”. Traktat Sun Zi. „Sztuka wojny” (tytuł tłumaczy się precyzyjniej jako „Metody wojowania”) to uniwersalny podręcznik skutecznego działania. Traktat zawiera w sobie podstawowe nauki szkoły strategów: kluczowe jest osiągnięcie przewagi i uprzywilejowanej pozycji przed starciem, stosowanie oszustw i forteli, umiejętne manipulowanie siłami wroga oraz własnymi. Mistrz Sun oferował podejście pragmatyczne, zalecając bezpardonową walkę, w której, skoro już doszło do działań militarnych, etyka jest tylko zawadą. Nie roztrząsa kwestii postępowania fair i zachowania honoru w czasie działań wojennych. Zachowanie honorowe na polu walki, jako nieskuteczne, jest odradzane. Atakowanie słabszego, nieprzygotowanego przeciwnika jest dla Sun Zi jak najbardziej wskazane. Już na początku traktatu czytamy: „Wszelkie wojowanie opiera się na zwodzeniu przeciwnika”. W oryginale występuje pojęcie dróg amoralnych, guidao. Stosowanie ich było tym bardziej usprawiedliwione, im przeciwnik był bardziej obcy. O ile wobec członków rodziny należało przejawiać zachowanie w duchu konfucjańskim, to wobec mieszkańców sąsiedniej wioski – już mniej. Wobec obcych kulturowo barbarzyńców, szczególnie wrogich, wszystkie chwyty były dozwolone. „Chłopi, rzemieślnicy i kupcy to trzy skarby”. Pierwsza i druga wojna światowa dobitnie wykazały, że o wyniku zmagań na wyniszczenie decyduje potencjał przemysłowy i gospodarczy. W Chinach już od starożytności koncepcja ta była zupełnie oczywista i stała się przedmiotem uważnych studiów. Władcy starożytnych chińskich państw tworzyli armie, których liczebność szła w dziesiątki tysięcy żołnierzy. Musieli więc rozwiązywać problemy logistyczne o skali nie do pomyślenia w Europie aż do czasów nowożytnych. Było oczywiste, że aby osiągnąć sukces militarny, potrzebne jest odpowiednio skuteczne zarządzanie krajem i budowanie jego potencjału ekonomicznego, ludnościowego, a w konsekwencji wojskowego. Mozolna budowa bazy ekonomicznej to fundament wysiłku wojennego; należy ją stworzyć, zanim jeszcze pojawiła się konkretna potrzeba militarna. Władca powinien dbać, aby chłopi mogli wytwarzać żywność, rzemieślnicy broń i przedmioty codziennego użytku, a kupcy zapewnić przepływ towarów i pieniędzy. Takie zalecenie pojawia się w Chinach już w „Księdze przemian”, a także w dziele Laozi. Jest to zbieżne z konfucjańskim pacyfizmem – dominację osiąga się przez dbanie o pomyślność prostego ludu, co skutkuje triumfem także na płaszczyźnie etyczno-moralnej. Rozszerzona definicja wojny. Na Zachodzie ściśle odgranicza się czas wojny i czas pokoju. Chińczycy bardzo wcześnie spostrzegli, że prakseologia wojskowa i cywilna jest nie tylko zasadniczo tym samym zbiorem reguł, ale też ze względu na tożsamość celu stanowi tak naprawdę jedną działalność. Dla Sun Zi wojna obejmuje etapy wcześniejszych przygotowań gospodarczych, logistycznych i dyplomatycznych. Za najlepsze zwycięstwo uznawał on takie, gdy przeciwnik w ogóle nie zdaje sobie sprawy z wrogich działań. Stąd wszelkie działania pozamilitarne, których celem jest podporządkowanie przeciwnika, są wojną w chińskim rozumieniu. Wojna była dla nich bardziej pojedynkiem umysłów dowódców niż zderzeniem dwóch armii. W takiej sytuacji postęp technologii militarnych nie był kluczowy, a rozwój broni prochowych nie wpłynął na sposób wojowania. O wyniku konfliktu decydowały czynniki znajdujące się poza