ERA PRZEDIMPERIALNA. RYŻ. Gospodarka chińska od początku swego istnienia była mocno wyizolowana od zewnętrznego świata i oparta na rolnictwie, którego historia liczy tu 10 tys. lat. Izolacja Chin, a właściwie większych i mniejszych jednostek – księstw, królestw – była konsekwencją warunków geograficznych. Granice Chin w starożytności wytyczone były na południowym zachodzie przez góry Himalaje, na północy – przez pustynię Gobi, a na wschodzie – przez Ocean Spokojny, do którego wpadają wszystkie rzeki tego kraju. Droga wodna prowadząca z Chin do Europy była bardzo długa, co powodowało, że kontakty pozostawały sporadyczne. Chiny dzielą się zasadniczo na dwie części: równinną i wyżynną. Najdawniejszym miejscem osiedlania się ludności była dolina rzeki Huang-he (Żółta Rzeka) w jej średnim i dolnym biegu, a także Jangcy (Długa Rzeka). Ziemia była tam od zawsze urodzajna. Ze względu na wielkie ilości opadów i wylewy nie brakowało tu nigdy wilgoci, a powodzie dodatkowo powodowały nanoszenie tłustego mułu, który znakomicie użyźniał glebę. Miały one jednak także swoją złą stronę, powodując ogromne zniszczenia wśród dobytku i ludzi. Aby zapobiec wylewom rzek, budowano groble i tamy. Urodzajna gleba zachęcała do uprawy zbóż, początkowo prosa i pszenicy, później – wraz z ulepszaniem systemu irygacyjnego – ryżu, który wymaga dużo wilgoci. Chiny są bez wątpienia jednym z pierwszych krajów, w których go uprawiano. PIĘCIU CZCIGODNYCH. JEDWAB. Jest wiele legend, odnoszących się jeszcze do neolitu, o władcach – półbogach – tzw. Pięciu Czcigodnych, którzy wnieśli do chińskiej kultury i gospodarki istotne dla jej rozwoju elementy. Jednym z nich był Fu-si – wynalazca pisma i twórca instytucji rodziny. Legenda głosi, że to on udomowił zwierzęta. Drugi z nich, Shen-nung – był inicjatorem rolnictwa, a Huang-ti – wynalazca łuku i strzał, wozów i ceramiki, zjednoczył plemiona i założył państwo. Zgodnie z legendą jego żona Xi Lingshi wynalazła jedwab. Przyglądała się pewnego dnia larwom zjadającym liście na drzewie morwowym w pobliżu jej pałacu. W pewnym momencie biały kokon robaka wpadł do stojącego naczynia z gorącą wodą. Kobieta zaczęła go wyciągać. Pociągnęła za nić i zorientowała się, że można to wykorzystać, zwinęła więc nić na szpulkę. Jedwab produkowano na południowych terenach Chin już ok. 5 tys. lat temu. Dowodem na to są znalezione w prowincji Zhejiang narzędzia do wyplatania i jedwabna gaza. Chińczycy strzegli tajemnicy jedwabiu przez 2 tys. lat. Europejczycy poznali ją dopiero ok. 551 r. n.e., za czasów cesarza Justyniana, kiedy to dwaj mnisi przemycili do Bizancjum w laskach jaja jedwabników. Kolejny z Czcigodnych – Yao jest twórcą kalendarza, który bardzo ułatwił rozwój rolnictwa. Piąty z nich – Shun – walczył z żywiołem, jakim są powodzie, i rozpoczął wielkie dzieło melioracji dorzecza Huang-he, które kontynuował jego urzędnik Yu, zwany przez potomnych Wielkim (lata 2205–98? p.n.e.). KULTURA YANGSHAO. PROSO I HODOWLA. Na okres neolitu przypada kultura Yangshao (nazwana tak od miejsca znalezisk archeologicznych w prowincji Henan). Badania archeologiczne pokazały, że obejmowała ona tereny dzisiejszych prowincji: Henan, Shaanxi, Shanxi, Ningxia i Gansu, a także tereny w górnym biegu rzeki Huang-he. Datuje się ją na lata 5000–3000 p.n.e. Znakomitej jakości ceramika z tamtego okresu, wyrabiana ręcznie lub na wolnoobrotowych kołach garncarskich, jest przeważnie czerwona, w duże czarne geometryczne wzory. Ówczesna ludność umiała już produkować narzędzia z kamienia i kości oraz łuki i strzały. Jeśli chodzi o rolnictwo, uprawiano wówczas proso, a hodowano świnie i psy. KULTURA LONGSHAN. FERMENTACJA I ALKOHOL. Kontynuacją kultury Yangshao była kultura Longshan (również nazwana tak od miejsca odkryć archeologicznych), która wykształciła się między 2500–1850 r. p.n.e. w rejonie Huang-he oraz centralnego i dolnego biegu Jangcy. Jej cechą charakterystyczną jest wytwarzana za pomocą koła garncarskiego wspaniała czarna połyskliwa ceramika pozbawiona malunków. Produkowano wówczas narzędzia z kamienia oraz różne sprzęty z krzemienia, nefrytu, kości, muszli. Hodowano konie, owce, świnie, kury i psy, uprawiano kilka rodzajów warzyw i zbóż, m.in. proso, pszenicę, ryż. Już wówczas poddawano go fermentacji, by otrzymać alkohol. DYNASTIA SHANG. STRUKTURA SPOŁECZNA. BRĄZ. Początki Chin przypadają na epokę brązu. Społeczeństwo składało się ze wspólnot wiejskich podporządkowanych państwom-miastom, które z kolei podlegały państwu Shang. Wieśniacy produkowali żywność na potrzeby własne i miast, w których obok arystokracji mieszkali rzemieślnicy. Status tych ostatnich nie jest do końca wyjaśniony – mogli być dziedzicznymi poddanymi arystokratów lub niewolnikami. Istniała też klasa niewolników (przeważnie jeńców wojennych, ale także oddanych przez wieśniaków w zastaw za pożywienie w nieurodzajnych latach lub sprzedanych arystokratom wiejskich dzieci). Niewolnicy mieli za zadanie wykonywać prace związane z wypasaniem bydła. Arystokracja pobierała podatki. Już wówczas istniało ogromne rozwarstwienie między miastem a wsią. W miastach rozwijały się rzemiosło (głównie brązownictwo, ale w starych kronikach występują wzmianki np. o zawodzie cieśli) i handel wymienny. Chińska wieś również rozwijała rzemiosło. Podczas gdy mężczyźni uprawiali rolę, kobiety przędły jedwab i tkały z niego piękne, coraz doskonalsze materiały. Z czasów dynastii Shang (1766–1122 p.n.e.) zachowały się zapiski na kościach i skorupach żółwi świadczące o tym, że produkcja jedwabiu była ważnym zajęciem ówczesnej ludności. W XVI–XV w. p.n.e. upowszechniło się wykorzystywanie muszelek kauri (Cypraea moneta) jako środka płatniczego (po polsku nazywa się je porcelankami – noszą takie muszelki polscy górale na otokach swoich kapeluszy). Już w XVI w. p.n.e. istniał w Chinach piktogram oparty na motywie muszelki kauri. Po jego transformacji od formy pierwotnej do dzisiejszej oznacza on bei – czyli wszystko to, co związane z handlem i pieniądzem. Muszelki Chińczycy przywozili z odległych Malediwów, co nie było ani proste, ani tanie. Stąd zaczęto produkować na miejscu kopie kauri – początkowo z innych muszli, potem z kości, a ostatecznie z pozłacanego brązu. DYNASTIA ZHOU. KLASYCZNY FEUDALIZM. PORCELANA. W czasach dynastii Zhou (1122–256 p.n.e.) wykształcił się klasyczny chiński feudalizm. Większość ludności nadal zajmowała się rolnictwem. Zdobywano wówczas nowe tereny, które mogły być przeznaczane pod uprawę zbóż. W miastach powstawały cechy rzemieślnicze. Prowadzone w tym okresie wojny stwarzały popyt na produkowane przez rzemieślników wyroby. Rozmaite piękne rzeźbione z nefrytu wazy, urny, ceramikę dekoracyjną czy rytualne brązy, a także rzeźby drewniane kupowała arystokracja i osoby pełniące dworskie posługi. Władcy sprowadzali na dwór najzdolniejszych rzemieślników z różnych stron kraju. Często zdarzało się, że dowiadywali się o nich dostając wspaniałe podarunki od lenników z poddanych im księstw. W IX w. p.n.e. z białej glinki i chińskiego kamienia zaczęto produkować porcelanę. EPOKA WIOSEN I JESIENI. ŻELAZO. NAWADNIANIE PÓL. W Epoce Wiosen i Jesieni (770–476 p.n.e.), czyli w pierwszym okresie panowania Wschodniej Dynastii Zhou, rozpoczęła się w Chinach epoka żelaza (które weszło w powszechne użycie w II w. n.e.). Ok. 2300 lat temu, kiedy w Europie i na Bliskim Wschodzie nikomu nie śniła się nawet możliwość jego wytapiania, Chińczycy potrafili odlać kilkutonowe przedmioty. Ten poziom rozwoju metalurgii Anglia – najwyżej wówczas rozwinięty kraj europejski – osiągnęła dopiero w połowie XVII w. n.e. Ówczesne Chiny wyprzedzały technologicznie Europę o 2 tys. lat. W okresie tym nastąpił znaczący rozwój techniki, rzemiosła i handlu. Wprowadzono dwa rewolucyjne udoskonalenia w rolnictwie. Zaczęto używać żeliwnych pługów, które ciągnięte były przez udomowione zwierzęta, choć nierzadkie było wykorzystywanie ludzi jako siły pociągowej, oraz wprowadzono systemy sztucznego nawadniania pól. Sunshu Ao w VI w. p.n.e. i Ximen Bao w V w. p.n.e. to dwaj najstarsi znani inżynierowie wodni – ich prace skupiały się na poprawie systemów irygacyjnych. W tym okresie zbudowano Wielki Kanał łączący Suzhou z terenami dzisiejszego Pekinu. EPOKA WALCZĄCYCH KRÓLESTW. KWITNIENIE STU KWIATÓW. Jeśli chodzi o rozwój gospodarczy w drugim okresie panowania Wschodniej Dynastii Zhou, tzw. Epoce Walczących Królestw (475–221 p.n.e.), to mimo wojen między wieloma księstwami i królestwami nastąpiły pozytywne przeobrażenia gospodarcze i społeczne. Znacząco rozwinęły się miasta. Wzrosła liczba ludności. Ukształtował się w tym okresie m.in. konfucjanizm, którego nauki do dziś rzutują na postawę Chińczyków wobec różnych sfer życia, m.in. pracy, kwestii bogacenia się, zwierzchnika etc. Liczne chińskie królestwa i księstwa z sukcesem rozwijały gospodarkę opartą równocześnie na handlu, rolnictwie, rzemiośle i pasterstwie. Wewnętrzna konkurencja spowodowała rozkwit nauki i techniki równolegle z literaturą i sztuką na obszarze Wschodniej Azji. Jest to znane jako kwitnienie stu kwiatów (baijia zhengming – dosłownie: niech sto szkół konkuruje i ich nauki robrzmiewają). CESARSTWO CHIN. DYNASTIA QIN. DZIEDZICZNA WŁASNOŚĆ. PODATEK ZIEMSKI. W porównaniu z wieloma innymi wielkimi imperiami Eurazji (Egipt, Rzym, Bizancjum, Imperium Arabskie, Otomańskie, carska Rosja czy Związek Sowiecki), Chiny mają najdłuższą tradycję. Imperium rozwijało się do połowy XIX w., kiedy to praktycznie osiągnęło fizyczny limit możliwości z powodu oparcia swojej gospodarki nieomal w całości na rolnictwie. Początek imperium przypada na 221 r. p.n.e. Od tego momentu faktycznie można mówić o gospodarce Chin. Była ogromna różnica między erą przedimperialną i tą przypadającą na okres cesarstwa. Zjednoczenie tak zróżnicowanych pod względem gospodarczym i politycznym obszarów, jakie miało miejsce w Epoce Walczących Królestw, pociągnęło olbrzymie koszty społeczne. Dynastia Qin (221–207 p.n.e.) wprowadziła wiele reform, które miały na celu centralizację władzy w zjednoczonym państwie. Przeprowadzono reformy standaryzujące miary i wagi, pieniądze (bito okrągłe monety z kwadratowym otworem), pismo. Jeśli chodzi o rolnictwo, dostrzeżono słabość gospodarczą stosowanego od czasów dynastii Zhou systemu studnia–pole, polegającego na tym, że dzielono kwadrat ziemi na 9 równych działek, z których 8 zewnętrznych uprawiali na swoje potrzeby chłopi pańszczyźniani, środkowa natomiast była uprawiana przez nich wspólnie na rzecz właściciela ziemskiego. Zlikwidowano ten system i ustanowiono dziedziczną własność chłopską (tzw. system równych pól) oraz wprowadzono jednolity podatek ziemski, czyniąc go głównym źródłem dochodu państwa. Wprowadzono roboty publiczne i silny system nadzoru nad robotnikami, rozbudowano Wielki Mur, budowano sieci dróg i prowadzono szeroko zakrojone prace irygacyjne, budując kanały. DYNASTIA HAN. FEUDALIZM BIUROKRATYCZNY. HERBATA. HAFT. JEDWABNY SZLAK. W czasie ponad 400-letnich rządów dynastii Han (206 p.n.e. – 220 n.e.) ukształtował się specyficzny model feudalizmu biurokratycznego, który przetrwał do początków XX w. Ziemia wraz z osiadłymi na niej chłopami należała do cesarza. Gospodarstwa chłopskie były zobowiązane do danin. Prawo do otrzymywania danin cesarz nadawał członkom rodziny i urzędnikom jako wynagrodzenie za służbę. Mimo że herbata znana była w Chinach od tysięcy lat, dopiero w III w. n.e. zaczęto sadzić jej krzaki. Suszono jej liście i stopniowo rozwinęło się przetwórstwo herbaty, która początkowo stanowiła napój władców i arystokracji, by z czasem stać się dostępną dla szerokich rzesz społeczeństwa. (Dzisiaj herbaty uprawia się w 18 rejonach Chin, z których do najważniejszych zaliczyć można Zhejiang, Hunan, Sichuan, Fujian, Yunnan i Anhui. Produkcja jest zmonopolizowana, tylko ok. 18 proc. trafia za granicę. Pierwszy zbiór zaczyna się w połowie kwietnia, a kończy w maju. Mówi się, że te herbaty są najwyższej jakości. Drugi zbiór rozpoczyna się na początku lata, w niektórych rejonach jest jeszcze trzeci – jesienny). Co prawda pierwsze wzmianki o hafcie pochodzą z „Zapisków o rzemiośle” (Kaogongji) z Epoki Walczących Królestw, jednak to z okresu dynastii Han pochodzą najstarsze zachowane chińskie hafty (xiu). Wykorzystywano do ich tworzenia jedwabne nici. Istniał specjalny urząd nadzorujący haftowanie szat dworskich. Ozdabiano szaty królewskie – umieszczane na nich smoki były symbolem władzy. Haftem zajmowały się nie tylko wieśniaczki, ale także władczynie i damy dworu. Po hafcie – jego wielkości, kolorach i wzorze można było rozpoznać status społeczny Chińczyka. Haft do dzisiaj jest specjalnością Chinek. W Suzhou istnieje Instytut Haftu – jedna z czterech głównych szkół haftu w kraju. Hafciarki maleńkimi igiełkami z nawleczonymi nań cieńszymi od włosa jedwabnymi nićmi tworzą wspaniałe obrazy. Najwyższym stopniem wtajemniczenia jest tworzenie tzw. haftu dwustronnego – z dwóch stron powstają różne obrazy tworzone za pomocą tych samych wkłuć i nici. W czasach dynastii Han dynamicznie rozwijał się handel, Chiny nawiązały pierwsze kontakty ze światem zewnętrznym, eksportowały jedwab, żelazo. Od III w. p.n.e. jedwab trafiał do Europy tzw. Jedwabnym Szlakiem. DYNASTIA TANG. PIENIĄDZ PAPIEROWY. W czasach panowania dynastii Tang (618–907) zaczęto używać pieniądza papierowego. Jego historia wiążę się z powstaniem specjalnych magazynów, w których za opłatą można było przechowywać kosztowności, w zamian dostawano kwity potwierdzające złożenie depozytu. Z czasem władcy przejęli kontrolę nad produkcją pieniądza papierowego. Nadal rozwijała się produkcja jedwabiu; wyrabiano różne jego rodzaje, m.in.: adamaszek, taftę, satynę. Jedwab stał się podstawowym artykułem eksportowanym przez Chiny do Europy. W VIII w. chińscy rzemieślnicy zaczęli masowo wytwarzać z białej glinki i kamienia wspaniałą białą, prześwitującą porcelanę, która wydawała piękny metaliczny dźwięk przy uderzeniu. Od kraju pochodzenia najstarszych wyrobów porcelanowych bierze się angielska nazwa porcelany china. Chińczycy pilnie strzegli tajemnicy wyrobu, dopiero w XVI w. Włochom udało się odkryć tajniki produkcji. Herbata doczekała się w 780 r. pierwszego na jej t