WOJNA Z JAPONIĄ. W nocy 7 lipca 1937 r. doszło do wymiany strzałów między posterunkiem chińskim a batalionem japońskim na podpekińskim Moście Marco Polo (chiń. Lugouqiao). Był to – jak się wydaje – nieszczęśliwy wypadek. Sztab w Tokio uznał go wszakże za radosną niespodziankę (yukai na), pozwalającą rzucić na kontynent szereg dywizji i wyszarpnąć szmat terytorium drogą ultimatum. Lokalne wojska chińskie cofały się w popłochu. Wahający się długo Czang Kaj-szek rozkazał w tej sytuacji przenieść front do Szanghaju: jego elitarne, wyszkolone przez Niemców oddziały uderzyły na tamtejszą enklawę japońską. Proklamując narodową Wojnę Oporu w najbardziej spektakularnym punkcie Chin, przywódca był gorzko świadom, że jego wyborowe, lecz lekko uzbrojone kadrowe dywizje zostaną w mieście zmiażdżone przez japońskie bomby i artylerię ciężkich okrętów wojennych. Agrarne, przedindustrialne społeczeństwo stawiło opór nowoczesnemu mocarstwu. Bomby japońskie obracały po kolei w gruzy Szanghaj, Nankin, Wuhan, Kanton, Chong­qing. W zdobytym Nankinie doszło do rzezi mieszkańców, której ofiarą padło może ćwierć miliona ludzi. Prawie sto milionów opuściło w popłochu swoje domy, pomagając ewakuować fabryki, uniwersytety i skarby sztuki. Uchodźców gościli serdecznie mieszkańcy interioru, niepostrzeżenie tworząc nieznaną dawniej, narodową solidarność ogólnochińską. Członkowie KMT i KPCh, formalnie najserdeczniej zbratani, wspólnie śpiewali antyjapońską „Pieśń ochotników” (późniejszy hymn ChRL). Czang Kaj-szek, z flagą w Chong­qingu w odległym Sichuanie, z pomocą sowieckiej broni i anglosaskich pożyczek wydawał Japończykom coraz to nowe bitwy. Sukcesy (jak pod Taierzhuangiem wiosną 1938 r.) były niezmiernie rzadkie, lecz tempo natarcia japońskiego spadło z 17 km dziennie w 1937 r. do 0,5 km w 1940 r. Najeźdźcy, choć zniszczyli chińską armię kadrową, zburzyli miasta i zdewastowali raczkujący przemysł, mimo powołania czterech (!) rządów kolaboranckich nie mogli wymóc kapitulacji Republiki. Kolejne lata wojny (w sumie było ich osiem) gasiły jednak patriotyczny entuzjazm. Stalin zakończył grę chińską kartą i w 1941 r. zawarł pakt o neutralności z Japończykami. Mao, rozumiejąc, iż nie sprosta Armii Cesarskiej, zajął się budowaniem własnego państwa z centrum wokół lessowych grot miasteczka Yan’an. Czerwona partyzantka, głosząc chwytliwe hasła patriotyczne, kontrolowała coraz większe obszary wiejskie, tworząc fundament budowanej dla wojny domowej armii. Rozkazy rządu otwarcie ignorowano; na początku 1941 r. doszło do starć wojsk Mao z armią Czanga. II WOJNA ŚWIATOWA. Wejście Anglosasów do II wojny światowej po ataku na Pearl Harbor, odbierane triumfalnie jako odsiecz dla Chin, okazało się straszliwym zawodem. Zamiast przysłać wojska, sprzęt i pieniądze, Roosevelt żądał, by to Chiny ratowały aliantów w Birmie. Wysłane tam wiosną 1942 r. ostatnie jako tako uzbrojone dywizje ANR doznały krwawej klęski. Co najgorsze jednak, Japończycy zajęli ostatnie arterie łączące Republikę ze światem – tzw. Drogę Birmańską oraz zachodnie enklawy na terytorium Chin. Pozbawiony wielkich miast portowych, KMT stracił 80 proc. rządowych dochodów. Wojnę finansowano windując podatki i drukując coraz bardziej bezwartościową walutę. Prawda: Anglosasi w 1943 r. uznali pełną suwerenność Chin, odrzucając dawne przywileje eksterytorialne, a na spotkaniu w Kairze w listopadzie tegoż roku Czang Kaj-szek został przez nich uznany za współprzywódcę zwycięskiej koalicji i szefa wielkiego mocarstwa. Jednakże Roosevelt (wbrew pokutującym stereotypom) skąpił pomocy ginącemu sprzymierzeńcowi. W kluczowych latach 1943–44 udział Chin w amerykańskim programie wsparcia lend-lease wyniósł 0,4 proc. Kierujący ową pomocą wicesekretarz skarbu Harry Dexler White (agent NKWD, ps. Jurist) i osobisty doradca prezydenta Alger Hiss (j.w., ps. Ales) deprecjonowali wysiłek wojenny Republiki, choć to ona – nie Anglosasi – wiązała ponad połowę dywizji japońskich. Narzucony Czangowi na szefa sztabu generał Joseph Stilwell wspierał, być może nie zawsze świadomie, wrogie rządowi siły odśrodkowe (w tym KPCh), a całą skromną pomoc z USA, dostarczaną mostem powietrznym nad Himalajami, zagarniał dla dowodzonego przez siebie korpusu, mającego odbić Birmę. Podczas gdy podatki wybierane w zbożu doprowadziły wieś do głodu i rozpaczy, urzędnicy, studenci i wojskowi, zarabiający miesięcznie równowartość 8 dol. USA, wegetowali dzięki czarnemu rynkowi i łapówkom, powszechnie przeklinając reżim. W kwietniu 1944 r. na wykrwawiające się Chiny runęła ofensywa Ichigō – japońska armia pięć razy potężniejsza od sił, z którymi zmagały się świetnie wyposażone armie USA. Waszyngton i generał Stilwell odmówili jakiejkolwiek pomocy. Do listopada najeźdźcy przecięli Republikę na pół, druzgocąc wojska KMT i poniżając Chiny w oczach świata. Krótko potem w Jałcie dogorywający Roosevelt podarował Stalinowi – za jego wejście do wojny – chińskie porty w Mandżurii, należące ongiś do carskiej Rosji. Czang Kaj-szek liczył jeszcze na efekt ostatniej, szykowanej na jesień, chińskiej kontrofensywy. Japonia, zaatakowana bronią nuklearną i zagrożona przez desant sowiecki, skapitulowała jednak tuż przed nią, 2 września 1945 r. WOJNA DOMOWA. Straciwszy w krwawym potopie 15–20 mln ludzi, Republika, acz pasowana na wielkie mocarstwo ze stałym miejscem w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, leżała w gruzach. Z wojny wzmocnieni wyszli za to komuniści, którzy – oszczędzając siły – zbudowali własne państwo z armią o rozmiarach 1/3 armii rządowej. Teraz ową Armię Ludowo-Wyzwoleńczą dozbroili w Mandżurii Sowieci, przekazując jej prawie tysiąc samolotów, 700 czołgów i 3700 dział. Partia Mao – jak wszystkie partie komunistyczne w czasie wojny – głosiła hasła narodowe, wypadając w oczach inteligencji bardziej wiarygodnie niż skorumpowany, wyczerpany i władający na wpół zagłodzonym państwem Kuomintang. Do wznowienia wojny domowej usiłował nie dopuścić amerykański mediator gen. George Marshall, jako przyjaciel osławionego gen. Stilwella niechętnie nastawiony do Kuomintangu. Ponieważ rozejm, wynegocjowany przezeń w styczniu 1946 r., naruszono w maju, USA nałożyły w lipcu embargo na dostawy broni i sprzętu do Chin. Armia rządowa, która zepchnęła wojska Mao aż pod granicę sowiecką, została obezwładniona, w czasie gdy przeciwnik stale otrzymywał znaczącą pomoc z Moskwy. Gdy Waszyngton wreszcie wznowił swe wsparcie – z pozoru olbrzymie, bo szacowane na 3 mld dol. – był już listopad 1948 r., a Kuomintang znajdował się w sytuacji beznadziejnej. Ostatnia wojna domowa nie była zmaganiami z partyzantką, lecz starciem pochodzących z poboru sił regularnych. Wobec rozpuszczenia części wojsk w 1945 r. oraz konieczności obsadzenia wielkich miast KMT nie miał w niej przewagi liczebnej, a jego przewaga w sprzęcie była, w obliczu embarga, nader wątpliwa. Większość ludności chciała tylko zakończenia walk, jednakże niszcząca gospodarkę inflacja (za sto yuanów, za które w 1937 r. kupowało się parę wołów, nabyć można było w 1949 r. kartkę papieru) skłaniała do porzucenia sprawy Kuomintangu. Sądzono, że lepszy będzie każdy inny reżim. Nie pojmowano przy tym, że zwycięstwo komunistów nie będzie po prostu wymianą rządzącej elity, ale zniszczeniem Republiki i doszczętnym przenicowaniem całej tkanki społecznej Chin. W ostatniej, decydującej kampanii Huai Hai (listopad–styczeń 1948/49) armie Czang Kaj-szeka nie kapitulowały, ale walczyły do wyczerpania amunicji, póki nie zniszczono ich w trzech oddzielnych kotłach. Lepsi okazali się dowódcy komunistów (zwłaszcza Liu Bocheng, przy którym komisarzem był Deng), triumfujący nad frakcyjną i dogłębnie spenetrowaną przez agenturę ANR. Następny rok przyniósł doszczętną implozję Republiki, której władze (Czang Kaj-szek podał się w styczniu do dymisji) myślały już tylko o ratowaniu własnej skóry i majątku. Rezultat był szokiem tak dla Waszyngtonu, jak i Moskwy, które (mimo wszystkich dzielących ich różnic) przekonane były, że wojna skończy się czymś w rodzaju pata. Ostatnim okruchem państwa KMT stał się odebrany Japonii Tajwan, na który uszły władze Republiki i dwa miliony uchodźców. W przetrwanie tego bastionu nie wierzył prawie nikt. 1 października 1949 r. Mao Zedong ogłosił na placu Tiananmen w Pekinie powstanie Chińskiej Republiki Ludowej. Mówił o powstaniu narodu chińskiego z kolan po stuleciu poniżeń. Tajwański bastion Ewakuacja z kontynentu. Pod koniec 1949 r. Republika Chińska, niedawny kandydat na wielkie mocarstwo, skurczyła się do blisko 36 tys. km kw., obejmujących wyspę Tajwan, Peskadory i parę maleńkich wysepek u brzegu prowincji Fujian. Miejscowa ludność doskonale pamiętała Kuo­mintangowi masakrę uczestników rozruchów w lutym i marcu 1947 r., głoszących hasła samorządowe. Ów tzw. incydent 28 lutego wykopał na lata przepaść między sześcioma milionami wyspiarzy, należących (prócz garstki Gaoshanów, australonezyjskich Aborygenów) do dwóch chińskich grup etnicznych, Minnian i Hakka, a dwoma milionami uciekinierów z kontynentu. Choć odpowiedzialny za rzeź gubernator Chen Yi został w końcu ukarany śmiercią, całość władzy znalazła się w rękach mówiących w mandaryńskim języku kontynentalników. Zrażona do KMT administracja prezydenta Trumana nie miała zamiaru bronić Tajwanu. Jedyną nadzieją stał się Czang Kaj-szek, niedopuszczający myśli o kapitulacji równie nieugięcie jak w 1937 r. Ewakuowany z kontynentu parlament przywrócił mu fotel prezydenta po dezercji pełniącego przejściowo tę funkcję Li Zongrena. Jednakże w czerwcu 1950 r. wybuch wojny koreańskiej, rozpętanej przy współudziale Mao Zedonga, przekreślił szanse komunistów na zdobycie wyspy. 27 czerwca Truman nakazał VII Flocie USA neutralizację cieśniny, niebawem zaś w Tajpej pojawił się gen. Douglas MacArthur z obietnicą politycznego i materialnego wsparcia. Choć na polach Korei nie doszło – mimo wejścia do akcji „ochotników” z ChRL – do wznowienia chińskiej wojny domowej, 2 grudnia 1954 r. Republika Chińska zawarła sojusz z rządzonymi już przez Eisenhowera USA. Między Ameryką a Chinami Mao otwarła się przepaść, na dnie której leżały tysiące poległych. Jednocześnie rewelacje wywiadu – acz doprowadzone potem do absurdu przez sławnego senatora Josepha MacCarthy’ego – skompromitowały na lata amerykańskich wielbicieli sowieckiego i chińskiego komunizmu. Republika Chińska na Tajwanie. Repu­blika Chińska (z władami na Tajwanie) rządzona była w sposób autorytarny. Obowiązywał do 1987 r. stan wyjątkowy („specjalne prawo na czas komunistycznej rebelii”), a władze, obiecując stale powrót na kontynent, zwlekały z przeprowadzeniem wyborów, przedłużając w nieskończoność kadencję parlamentu wyłonionego w 1947 r. Do czasu zniesienia specjalnego prawa aresztowano 29 tys. osób, z których stracono, czasem po torturach, ok. 4,5 tys. Była to niemała liczba jak na populację liczącą pocz