SPUŚCIZNA LUDWIKA XIV. Wiek XVIII nie był dla Europy okresem spokoju. Stulecie zaczynało się od kilkunastoletniej krwawej i wyczerpującej wojny Francji z koalicją państw obawiających się francuskiej dominacji. Król Ludwik XIV, który doprowadził do tej wojny, był monarchą niezwykle ambitnym i głęboko przekonanym o własnej wielkości. Starzał się, ale nie opuszczało go pragnienie czynów poświadczających ową wielkość. Miał już w dorobku budowę ogromnej rezydencji w Wersalu – robi ona stale imponujące wrażenie, a pod koniec XVII stulecia była bezprecedensową manifestacją potęgi europejskiego władcy. Olbrzymi pałac kosztował krocie, król nie liczył się jednak z wydatkami. Poczynania monarchy, w tym zwłaszcza wojny, które prowadził przez znaczną część panowania, poważnie nadwerężyły finanse państwa. Kiedy w 1715 r. Ludwik XIV umierał w wieku 77 lat, był wzorem dla wielu władców, próbujących – w miarę swych możliwości – naśladować jego styl rządów, lecz pozostawiał po sobie dyskusyjną spuściznę. Z jednej strony wspierana przez króla kultura dworska zaczęła promieniować na całą Europę, z drugiej – kraj był wycieńczony, monarchia zaś znalazła się w stanie finansowego kryzysu, z którego nie mogła wybrnąć i który po kilkudziesięciu latach w dużym stopniu przyczynił się do wybuchu rewolucji. EUROPEJSKIE MOCARSTWA. Jeszcze przed śmiercią Ludwika XIV Francja zawarła traktaty pokojowe ze swoimi głównymi przeciwnikami. Postanowienia, jakie wtedy zapadły, sygnalizowały kres francuskich dążeń do hegemonii w Europie. Europejski układ sił politycznych zmienił się. Za panowania Ludwika XIV Francja, supermocarstwo, wraz z (niezbyt ważnymi) sojusznikami występowała przeciwko koalicjom mocarstw. Po zgonie starego króla pierwszoplanową rolę w polityce europejskiej odgrywało pięć mocarstw o porównywalnym, choć niejednakowym statusie: Francja, Wielka Brytania, Austria, Rosja i Prusy. Państwa te mogły wchodzić ze sobą w sojusze o ograniczonej trwałości – sztuka dyplomacji rozkwitała. Za manewrami dyplomatów kryły się rzecz jasna czynniki głębsze i trwalsze, decydujące o kierunkach politycznego działania. Epoka wojen religijnych dobiegła końca w XVII w.; nastały po niej czasy państwo-dynastycznej racji stanu: pragmatycznych kalkulacji na temat tego, co leży w interesie władcy, dworu i społecznego establishmentu. Po latach rozpowszechnił się obraz XVIII w. jako stulecia niezbyt wojowniczego. W zestawieniu z katastrofą wojny trzydziestoletniej (1618–48), zniszczeniami wojen napoleońskich, nie wspominając już o traumatycznych doświadczeniach XX w., tamten wiek mógł istotnie wydawać się spokojny. Ale to mylące wyobrażenie. Rozwianie się marzeń Ludwika XIV o francuskiej dominacji w Europie nie przyniosło kontynentowi pokoju. Międzypaństwowe sprzeczności interesów były ostre i często prowadziły do konfliktów zbrojnych; wojny ciągnęły się długo i pochłaniały wiele tysięcy ofiar. Zwycięstwa wojenne mogły uczynić władcę bohaterem zbiorowej wyobraźni. Król pruski Fryderyk II stał się dla dziewiętnastowiecznych Niemców Wielkim w znacznej mierze dzięki temu, co osiągnął na polu bitwy. Był to wybitny dowódca, który nie raz znajdował się pod kulami, a swych cofających się żołnierzy powstrzymywał słynnym: „Kanalie, czy chcecie żyć wiecznie?”. RYWALIZACJA FRANCUSKO-BRYTYJSKA. Jeśli chodzi o polityczne konfiguracje, które ukształtowały się w Europie XVIII w., to wśród doraźnych przetargów dyplomatycznych i zmiennych sojuszy można dostrzec przynajmniej dwa czynniki o charakterze głębszym i trwalszym, mające poważny wpływ na kierunki europejskiej polityki w epoce rewolucyjnej. Pierwszy to rywalizacja francusko-brytyjska; drugi – mocarstwowe działania państw wschodniej części kontynentu. Po śmierci Ludwika XIV stosunki między Francją a Wielką Brytanią polepszyły się na tyle, że mocarstwa te zawarły sojusz. Przetrwał on do początku lat trzydziestych, stabilizując sytuację polityczną w Europie, ale sprzeczności interesów obu państw były wyraźnie widoczne nawet przed jego rozpadem. Po obu stronach wielkie ambicje łączyły się z wymiernymi motywami ekonomicznymi – tym bardziej że w Wielkiej Brytanii zaczynał się właśnie okres gospodarczego przełomu, którego efektem miało być powstanie gospodarki przemysłowej. Rywalizowano zatem w koloniach i na morzach, walcząc o rynki handlowe i szlaki komunikacyjne, a zamorskim wojnom towarzyszył udział we wrogich sobie koalicjach na kontynencie europejskim. Konflikt francusko-angielski miał przy tym wielowiekową, średniowieczną jeszcze tradycję (pamiętajmy o Joannie d’Arc!), która nadawała mu specyficzny posmak. W początku lat osiemdziesiątych Francuzi, którym nie wiodło się dotąd zbyt dobrze w konfrontacji z Wyspiarzami, przeżyli moment głębokiej satysfakcji, kiedy dane im było znacznie przyczynić się do oderwania od Wielkiej Brytanii części kolonii północnoamerykańskich, wkrótce przekształconych w Stany Zjednoczone. Trudno było tu jednak mówić o triumfie, ponieważ – jak to już niejednokrotnie bywało – wojna do reszty zrujnowała finanse francuskiej monarchii. SOJUSZ NA GRUZACH RZECZPOSPOLITEJ. W Europie Środkowej i Wschodniej ton polityce nadawały Austria, Rosja i Prusy. Austria, stara monarchia Habsburgów, tradycyjnie należała do wpływowych uczestników europejskich gier politycznych. W XVIII w. dołączyli do niej gracze nowi, niezmiernie ambitni i szybko rosnący w siłę. Rosja weszła do polityki europejskiej w początku stulecia, za panowania cara Piotra I. Władca ten, postać wybitna i niezwykła, określenie Wielki zawdzięczać mógł zarówno swym europeizującym państwo rosyjskie reformom, jak i spektakularnym sukcesom w walce o mocarstwową pozycję Rosji. Gdy w 1709 r. pokonał pod Połtawą armię szwedzką, otworzył sobie wrota do dominacji nad całą Europą Wschodnią. Polsko-litewska Rzeczpospolita – niegdyś mocarstwo, obecnie zupełnie bezbronna politycznie i militarnie, lecz stale rozległa terytorialnie – stała się praktycznie, a później i formalnie rosyjskim protektoratem. W porównaniu z monarchią habsburską i imperium rosyjskim Prusy wydawały się mieć skromniejszy potencjał mocarstwowy – przede wszystkim mniejsze terytorium, w dodatku o niedogodnych do obrony granicach. Kraj był przy tym dość ubogi. Władcy pruscy stworzyli jednak niezwykle sprawny aparat administracyjny i bardzo dobrą armię. Podczas wojny nazwanej siedmioletnią (1756–63) Fryderyk II skutecznie walczył z potężną koalicją, do której należały między innymi Austria, Francja i Rosja. Wojowniczego króla (który wtedy właśnie zasłynął swym zachęcaniem żołnierzy do wytrwałości) wspierali w praktyce tylko Brytyjczycy, ale dopisywało mu szczęście, a pruska armia i struktury państwowe okazały się odporne na ciosy. Czynnikiem, który zaczął zbliżać do siebie Rosję, Prusy i Austrię, była kwestia Rzeczpospolitej. Rosja podporządkowała sobie podupadłe państwo i dbała o zachowanie swej dominacji. Po wejściu w 1764 r. na polsko-litewski tron Stanisława Augusta Poniatowskiego bezwładna przez długi czas Rzeczpospolita weszła w okres przemian, które doprowadziły do niepokojów wewnętrznych. Wobec trudności z ustabilizowaniem sytuacji w kraju, wymykającym się spod rosyjskiej kontroli, Petersburg porozumiał się z Berlinem i Wiedniem. W 1772 r. zawarto układ o częściowym rozbiorze Rzeczpospolitej: potężni sąsiedzi dawali jasno do zrozumienia, że nie pozwolą na zbytnią samodzielność polskiej klasy politycznej. Terytorialnym okrojeniem Rzeczpospolitej były szczególnie zainteresowane Prusy, dla których zagarnięcie części ziem polskich oznaczało znaczne wzmocnienie własnej pozycji. REWOLUCJA FRANCUSKA. IDEOLOGIA W POLITYCE. Aura wojskowego talentu, jaka otaczała wówczas pruskiego Fryderyka, zbladła potem wobec uzdolnień i sukcesów pewnego zadomowionego we Francji Korsykanina. Zanim jednak Napoleon Bonaparte mógł pokazać, co potrafi, musiała wybuchnąć rewolucja, która otwarła drogę do kariery ludziom takim, jak ten skromny przybysz z ubogiej i zacofanej wyspy. Rewolucja francuska zmieniła Francję i Europę, zapoczątkowując epokę nowoczesności w polityce. We Francji upadła monarchia, do władzy doszli w pewnym momencie radykałowie utopiści, a na stosunki między państwami europejskimi zaczął wpływać nowoczesny czynnik ideologiczny. Ta ideologizacja polityki europejskiej w dużym stopniu zmieniła jej charakter. Rewolucja miała wiele różnorodnych przyczyn: od ciągnącego się przez lata kryzysu państwowych finansów, przez dążenia nowych sił społecznych, niemieszczących się w obrębie dawnego ładu, po oddziaływanie idei oświecenia, nacechowanych krytycyzmem wobec istniejącego stanu rzeczy. Zaczynała się jako tradycyjny, dobrze znany w Europie konflikt między monarchą a reprezentacją jego poddanych. Król Ludwik XVI, panujący od 1774 r. prawnuk Ludwika XIV, władca o miernych zdolnościach, nie mogąc poradzić sobie z narastającymi niepokojami społecznymi, postanowił zwołać Stany Generalne, przedstawicielstwo duchowieństwa, szlachty i stanu trzeciego, czyli reszty mieszkańców kraju. Szybko jednak tradycyjne formy rozpadły się, a wydarzenia potoczyły się w nowym kierunku. Stany Generalne, które zebrały się w maju 1789 r., w czerwcu przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe mające pracować nad konstytucją. 14 lipca gniewny tłum paryżan zdobył Bastylię, twierdzę będącą symbolem absolutnej władzy króla; 26 sierpnia Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, którą można uznać za wstęp do aktu konstytucyjnego. Minęły dwa lata wypełnione przez polityczne spory i we wrześniu 1791 r. Ludwik XVI z niechęcią zatwierdził konstytucję. Z punktu widzenia króla i jego otoczenia było to bolesne, wymuszone przez okoliczności ustępstwo: władza monarsza została ograniczona, majestat doznał uszczerbku, do rządów państwem dopuszczono ludzi, którzy zdaniem dworu nie mieli najmniejszego prawa rządzić. Zwolennikom systemu konstytucyjnego zapewniał on realizację ideałów obywatelskich, świadczył o zwycięstwie nad królewską tyranią, jednocześnie zaś stawiał tamę niebezpiecznym ambicjom radykalnych demagogów i destrukcyjnym instynktom motłochu. REAKCJA MOCARSTW NA REWOLUCJĘ. WOJNA FRANCJI Z AUSTRIĄ I PRUSAMI. Wydarzeniom we Francji