PIERWSZA FAZA REWOLUCJI. Przełom XVIII i XIX w. był dla Francuzów okresem nieustannej politycznej huśtawki oraz gospodarczych i społecznych zawirowań. Rewolucja, symbolicznie kojarzona ze zdobyciem Bastylii 14 lipca 1789 r., tylko w pierwszej swej fazie miała dość łagodne i spokojne oblicze. Większość społeczeństwa przyjmowała z sympatią, a niektórzy zgoła z entuzjazmem, wprowadzane na początku zmiany zmierzające do likwidacji absolutyzmu monarszego, podziałów stanowych, nierówności podatkowych, niewydolności sądownictwa, absurdów ceł wewnętrznych, anachronizmów podziałów administracyjnych, by wymienić jedynie kilka z kontestowanych zjawisk. Już jednak wówczas część szlachty zdecydowała się opuścić Francję, co zainicjowało rosnący podział w społeczeństwie. Pogłębiła go konfiskata dóbr emigrantów i ich sprzedaż na wolnym rynku. Społeczne rozdarcie potęgowały kolejne rewolucyjne decyzje. Jedną z najważniejszych była kasata zakonów, nacjonalizacja dóbr kościelnych i uchwalenie tzw. konstytucji cywilnej kleru (lipiec 1790 r.) znoszącej zwierzchność papieża nad francuskim duchowieństwem. Potępiona przez papieża, postawiła duchownych, ale i wiernych w obliczu trudnych wyborów lojalności. WIELKI TERROR. ZNUŻENIE REWOLUCJĄ. Bardziej jeszcze dramatyczne podziały i zniszczenia przyniosła kolejna, gwałtowna faza rewolucji po egzekucji Ludwika XVI (21 stycznia 1793 r.). Kulminacją tego okresu był jakobiński Wielki Terror (czerwiec–lipiec 1794 r.). W tym czasie walka polityczna niesłychanie się zaostrzała, a coraz ważniejszą w niej rolę zaczęła odgrywać pracująca z nadzwyczajną wydajnością gilotyna. Terror zarówno zinstytucjonalizowany, jak i spontaniczny, ludowy, wywoływały strach, odrazę, ale też dość rychło znużenie rewolucją. Co więcej, nowy porządek coraz brutalniej wkraczał w życie codzienne każdego Francuza, gwałcąc jego przyzwyczajenia i nawyki. Kwestią polityczną były nie tylko poglądy, także kalendarz, sposób ubierania się, świętowania, jadłospis. Ekscesy dechrystianizacji czy komitety czujności opiniujące rewolucyjną lojalność każdego mieszkańca wsi, miasteczka i miasta – to tylko przykładowe elementy wyznaczające ramy, w jakich przychodziło funkcjonować obywatelom pierwszej republiki. Całkowicie zniszczono dawny system polityczny państwa, a zreformowana, upolityczniona administracja była skrajnie nieporadna. CHLEB NA KARTKI. Wstrząsom politycznym i społecznym towarzyszyła zapaść gospodarcza. Po starym porządku rewolucja odziedziczyła gigantyczny dług publiczny, niewydolny i niesprawiedliwy system podatkowy oraz stałe kłopoty aprowizacyjne. Te ostatnie, wobec rosnącej atrofii aparatu władzy, tylko się pogłębiły. Problem dotyczył najdotkliwiej dużych miast, a w szczególności rewolucyjnego centrum – Paryża. Miarą zapaści było wprowadzenie najpierw cen regulowanych, a później kartek na chleb (1794 r.). Kłopoty były i z innymi produktami. Nie lepiej wyglądał stan długu państwowego. Nie udało się go spłacić mimo konfiskaty dóbr emigrantów i kościelnych. Niestabilność państwa podważała kurs emitowanych przezeń asygnat doprowadzając do hiperinflacji (1795 r.), a kolejne wojny zmuszały do szukania nowych, rewolucyjnych sposobów zdobywania pieniędzy. W 1793 r. nakazano więc rekwizycję na rzecz republiki kosztowności, a także przymusową pożyczkę od najbogatszych. Przy czym próg bogactwa określono wyjątkowo nisko. Dużo zamieszania społecznego, a nieproporcjonalnie małe zyski przyniosła państwu wspomniana konfiskata dóbr ziemskich. Miano je sprzedawać wszystkim chętnym na dogodnych warunkach kredytowych. Jednak niepewność ekonomiczna i duże rozmiary parcel, brak dostatecznej informacji, a także skomplikowane biurokratyczne warunki zakupu sprawiły, że rzadko kupowali je zwykli, średnio bogaci obywatele. Coraz częstsze w miarę rozwoju rewolucji podważanie prawa własności prywatnej skutkowało nabywaniem dóbr narodowych, paradoksalnie wobec celu całej akcji, najczęściej przez niebojących się zaryzykować częścią kapitału bogatych bourgeois oraz szlachtę. Natomiast sytuację najbiedniejszych stale pogarszał upadek wraz z ancien régime’em (fr. stary porządek) znacznej liczby instytucji charytatywnych, degradacja licznych zawodów oraz zanik wielu miejsc pracy. ZAMACH ANTYJAKOBIŃSKI. DYREKTORIAT NA POLITYCZNEJ HUŚTAWCE. Nic dziwnego, że po uchwaleniu konstytucji (3 września 1791 r.) coraz głośniej pojawiały się żądania zakończenia rewolucji. Równocześnie jednak jakobini wieścili, że jej kres jest bardzo daleki. Społeczeństwo coraz bardziej męczyły i wyczerpywały kolejne fazy terroru fizycznego i gospodarczego. Wiele niepewności przynosiły prowadzone ze zmiennym szczęściem wojny zewnętrzne z koalicją antyfrancuską (od wiosny 1792 r.) oraz obfitujące w akty bestialstwa wewnętrzne zmagania w rojalistycznej i wiernej Kościołowi Wandei (od marca 1793 r.). Pragnących spokoju oraz stabilizacji, dającej możliwość korzystania z niewątpliwych osiągnięć rewolucji, połączył antyjakobiński zamach termidoriański (27 lipca 1794 r.). Przygotowując go, na chwilę zjednoczyli się przeciwnicy dyktatury jakobinów zarówno z lewa, jak i z prawa sceny politycznej. Nazajutrz po zgilotynowaniu Robespierre’a sojusz zbudowany na tak kruchej podstawie rozsypał się. Rozkręciła się więc z nową mocą karuzela polityczna, a w jej efekcie kolejne poważne niepokoje na przemian rojalistyczne i neojakobińskie. Ustalił się wówczas polityczny system huśtawek, w którym balansowanie, to na prawo, to na lewo, pozwalało członkom rządzącego Dyrektoriatu utrzymywać się u władzy. Państwo i społeczeństwo potrzebowało jednak coraz bardziej spokoju pozwalającego korzystać ze zdobyczy rewolucji, gwarantującego stabilizację nowym fortunom i fortunkom. Przy tym Dyrektoriat postrzegany jako grupa ludzi zepsutych, nieudolnych, skorumpowanych i bez zasad, budził powszechną niechęć. MARZENIE O SILNEJ WŁADZY. W 1799 r. coraz otwarciej domagano się więc nowej władzy – silnej i zdecydowanej, ale i przewidywalnej. Przywoływano przykład Cromwella, który po kolejnych fazach rewolucji angielskiej dokonał przewrotu i sam objął najwyższą władzę (1653 r.). Wspominano go czasem ze strachem, ale częściej z nadzieją. Pojawienie się „jakiegoś popularnego generała”, który przejmie władzę, zapowiadał też uważnie przyglądający się francuskiej rewolucji twórca nowoczesnego konserwatyzmu Edmund Burke. Dość więc powszechnie spodziewano się zamachu stanu, otwarte pozostawało jedynie pytanie, kto go przeprowadzi. W tym właśnie momencie na scenę wkroczył zdolny generał, rozsławiony chwałą włoskich zdobyczy (1796–97), po egipskiej kampanii (1798–99) opromieniony blaskiem legendarnego Orientu, jednak też polityczny outsider, młody prowincjusz z Korsyki, którym – jak liczyły ówczesne elity – łatwo się da powodować: Napoleon Bonaparte. BONAPARTE: KONSUL, KONSUL DOŻYWOTNI, CESARZ. Zamach 18 brumaire’a 1799 r., choć powszechnie uznawany za archetyp przewrotów tego typu, nie był największym z sukcesów osobistych Napoleona; historycy określają go mianem bałaganiarskiego i niezorganizowanego. Dał on jednak Bonapartemu władzę na kolejnych 15 lat. Napoleon był nie tylko genialnym wodzem, łączył też charyzmę z dobrym zrozumieniem mechanizmów społecznych i iście francuską zdolnością do bon motów. Rozumiał, że rewolucja zniszczyła więzi społeczne, zatomizowała i zantagonizowała różne grupy społeczne, naród francuski określił więc krótko: „To ziarnka piasku”. Nie dodał tylko, że ta góra piasku, którą przyszło mu rządzić, ta masa niezwiązana żadnymi więzami, ideą czy hierarchią jest niesłychanie zmęczona i zestresowana. Bonaparte, decydując się odbudować więzi społeczne, pomyślał jednak najpierw o wzmocnieniu dopiero co zdobytej władzy. Od samego początku łączył umiejętnie wierność dla części rewolucyjnych imponderabilii (trójpodział władzy, zasada wolności osobistej czy poszanowania własności) z systematycznym wzmacnianiem władzy wykonawczej koncentrowanej coraz skuteczniej we własnych rękach – początkowo jako pierwszego konsula, od 1802 r. konsula dożywotniego, zaś od 1804 r. cesarza. Napoleon koncentrował władzę formalną, ale i w praktyce nic nie odbywało się bez jego bacznego nadzoru. Swych współpracowników i urzędników państwowych przyzwyczajał od początku, że może mieszać się do każdej sprawy i decydować o wszystkim. W czasie kampanii 1806 r. pytał więc z Niemiec o powody opóźnienia otwarcia dla zwiedzających muzeum w Luwrze, zaś w płonącej Moskwie dyktować miał reformę regulaminu Comédie Française. Taki system sprawowania władzy gwarantował pełny nadzór, tworzył jednak niebezpieczeństwo braku decyzyjności urzędników, ich przekonanie o własnej niemocy. Tymczasem ustanowiona przezeń władza ustawodawcza, rozczłonkowana w trzech izbach: Trybunacie, Ciele Prawodawczym oraz Senacie, o stopniowo ograniczanych kompetencjach, niewątpliwie słabła. System wyborów: cenzusowy, skomplikowany, wielostopniowy i niejasny, ograniczały instytucje list narodowych oraz cesarskich nominacji. Rządzenie społeczeństwem pozbawionym faktycznej reprezentacji było dla Napoleona mniej kłopotliwe, powoli jednak tracił on związek ze swymi poddanymi, słabo rozumiał ich nastroje i potrzeby. Tym bardziej że scentralizowana władza administracyjna działała jak pas transmisyjny woli konsula, później cesarza, na sam dół państwowej drabiny. Ruch w odwrotnym kierunku nie był brany pod uwagę. SPOŁECZEŃSTWO ODBUDOWYWANE. Po sukcesie brumaire’a konsul Bonaparte rozpoczął odbudowę społecznej struktury i podjął działania jednoczące naród. Zasypując dawne przepaście zaakceptował amnestionowanie i jakobinów, i emigrantów, i kontrrewolucjonistów. Z dużą roztropnością nie dotykał sprawy ziemi, zaspokajając roszczenia wywłaszczonych właścicieli, oddając im majątki tylko wówczas, gdy nie zostały one sprzedane. Stabilizacji służyły też nowe kodeksy prawne porządkujące system w imię rewolucyjnej zasady równości wszystkich wobec prawa; idea ta została jednak potraktowana dość wybiórczo. Kodeks cywilny miał bowiem wzmacniać system społeczny, w którym rodzina była podstawowym i najważniejszym ogniwem; w myśl paternalistycznej logiki uprzywilejowano więc władzę męża i ojca. Tym samym znacznie obniżył się społeczny status kobiet. Przekształcanie „ziaren piasku” w zestrukturalizowane społeczeństwo wymagało też budowania ciał pośredniczących. Napoleon stworzył więc sieć korporacji, przede wszystkim zawodowych, a także pełniące podobne role Izby Handlowe i przemysłowe oraz Legię Honorową. Z tego samego względu wspierał nową masonerię. Wszystkie te społeczne struktury zostały jednak poddane uważnej obserwacji, by z czasem nie nabrały zbytniej siły i nie zagroziły potędze państwa wyradzając się w grupy oligarchiczne. CESARSTWO. Cesarska koronacja w 1804 r. pozwoliła Napoleonowi przejść na kolejny etap rozwoju państwa i społeczeństwa. Dzięki zmianie systemu mógł „poprawić” funkcjonowanie naczelnych organów państwa – wcześniej (1802 r.) usunął Trybunat niepokojący liberalną krytyką; w cesarstwie uprzywilejował natomiast pochodzący z jego osobistej nominacji Senat. Ustanowienie cesarstwa dawało samemu Napoleonowi, ale też i społeczeństwu, poczucie stabilizacji i ciągłości oraz dość iluzoryczne przekonanie pełnoprawnego powrotu do rodziny europejskich monarchii. Koronę cesarską potwierdziło ludowe referendum, ten chyba już ostatni postrewolucyjny gest Napoleona; wcześniej jednak zlikwidował rewolucyjny kalendarz. Bez wątpienia oszałamiający wynik referendum był sfałszowany (3,5 mln – tak, przy tylko 2,5 tys. – nie), ale przeciwników w istocie nie było zbyt wielu, nastroje społeczne sprzyjały cesarzowi. NOWE ELITY. Przydatności koronacji nie sposób także przecenić z punktu widzenia przekształcania społeczeństwa. Po odbudowie struktur przyszła bowiem pora na wykształcenie elity. Jej podstawowy trzon stanowili oczywiście najwyżsi urzędnicy i wojskowi, bezpośrednie zaplecze Napoleona oraz, a może raczej przede wszystkim, jego rodzina. Po koronacji wszyscy oni znaleźli się w najważniejszym kręgu imperialnej arystokracji. Przywrócenie tej grupy z całym jej przedrewolucyjnym sztafażem świetności tytułów, rang i etykiety było po części rodzajem społecznej mimikry na użytek dynastycznych planów samego Napoleona. Z drugiej strony, cesarskim urzędnikom i wojskowym, często bardzo niskiego pochodzenia, przemiana ta dawała szanse na przełożenie ich osobistego sukcesu na awans całej rodziny, co więcej, z gwarancją kontynuacji! Nowa arystokracja w przeważającej większości pochodziła z burżuazji, jednak 22 proc. wywodziło się z przedrewolucyjnej szlachty. Konsekwentnie prowadzona przez Napoleona zasada amalgamatu – mieszania wspieranej przezeń ostentacyjnie starej, przedrewolucyjnej arystokracji z ową imperialną nowego chowu, mimo początkowych zgrzytów i śmieszności, dała nadspodziewane rezultaty, które przeżyły upadek samego cesarstwa. Nowa elita zyskała też materialne wsparcie swej pozycji dzięki donacjom: nadaniom ziemskim w państwach podbitych; powszechnie je aprobowano jako należną gratyfikację za waleczność. Elity prowincjonalne tworzyli posiadacze zwani notablami, płacący najwyższe podatki od nieruchomości, często dawni jakobini, zwykli dorobkiewicze, ale i emigranci. Natomiast wstępu do tego grona nie dawało wnoszenie do skarbu państwa nawet najwyższego podatku patentowego, tj. od zajęć nierolniczych. Zagradzano tym samym dostęp do elity kupcom, rzemieślnikom i fabrykantom. Uprzywilejowanie własności ziemskiej miało w sobie wiele z anachronizmu dawnego porządku. CESARZ EUROPY. W początku 1811 r. cesarstwo osiągnęło maksymalne rozmiary, daleko wykraczając poza naturalne granice Francji, których kształt oparty na Pirenejach, Alpach i Renie sformułował już Ludwik XIV. Pokonana spektakularnie Austria (1805 i 1809) oddała Napoleonowi nie tylko znaczną część swych ziem i wpływów, ale też arcyksiężniczkę Marię-Ludwikę za żonę (1810). Prusy obezwładniono i upokorzono kampanią 1806 r. w bitwach pod Jeną i Auerstadt oraz powstaniem w tym samym roku Związku Reńskiego niweczącego przewagę Prus w państwach niemieckich. Rosja zaś po pokoju w Tylży (1807) była francuskim sprzymierzeńcem, co do lojalności którego Napoleon wszakże dawno już stracił złudzenia. Na południu kontynentu jedynie Sycylia i Sardynia, wspierane przez Anglię, znajdowały się poza wpływem Francji. Zaś za Pirenejami powstało wprawdzie satelickie wobec Francji Królestwo Hiszpanii (1809), jednak trwające tam silne powstanie wiązało spore siły napoleońskie. Mało skuteczne były też starania opanowania Portugalii wspieranej w oporze przez Anglię. Natomiast w latach 1810–11 Francja wzmocniła kontrolę militarną, polityczną i gospodarczą na północy Europy. Jedynie Anglia była właściwie w stanie permanentnej wojny z napoleońską Francją. DOMINIUM NAPOLEOŃSKIE NA PROGU 1812 R. W przededniu wojny 1812 r., rozciągające się od Atlantyku po Bug, od Bałtyku po Morze Jońskie, napoleońskie dominium zamieszkiwało ponad 70 mln poddanych, z czego ok. 40 mln w oficjalnych granicach cesarstwa. Rządy napoleońskie przyniosły krajom europejskim upowszechnienie niektórych zasad rewolucyjnych, przede wszystkim równości prawnej. Dawały nowy wzór organizacji władzy państwowej (np. Rada Stanu). Charakteryzował je jednak także poważny drenaż ekonomiczny i pobór wojskowy. Kultura francuska, w jej odmianie imperialnej, dominowała w Europie powszechnie. Natarczywa propaganda napoleońska, wi