CHŁOPI, SZLACHTA, ARYSTOKRACJA. Rosja wkraczała w XIX w. jako ogromne państwo obejmujące w Europie i Azji obszar o powierzchni 17,4 mln km kw. Zamieszkiwało go ok. 37 mln ludności, w tym 19 mln w części europejskiej. Wśród poddanych cara najliczniejszą grupę społeczną stanowili chłopi (33 mln), w przeważającej mierze należący nadal do prywatnych właścicieli, którzy mieli prawo – rzecz niespotykana wówczas w Europie – sprzedawać swych włościan jak niewolników, odrywając ich od rodzinnej wsi i bliskich. W społecznym uwarstwieniu dominującą rolę odgrywała szlachta. Jej liczebność szacowano na ok. 700 tys. Cieszyła się ona prawem do posiadania ziemi i chłopów oraz zwolnieniem od podatków osobistych i kar cielesnych. Jedynie pewna jej część zobowiązana była do pełnienia służby państwowej. Wbrew potocznym wyobrażeniom przeważającą część szlachty stanowili nie bajecznie bogaci utracjusze, ale niezamożni dworianie posiadający nie więcej niż sto dusz chłopskich, najczęściej kilku lub kilkunastu włościan. Środowisko najzamożniejszych, których majątek szacowano na tysiąc i więcej poddanych chłopów, tworzyło jedynie około tysiąca rodzin. To właśnie w ich kręgu coraz większą popularność zyskiwały w XVIII w. zachodnioeuropejskie wzorce kulturowe napływające przede wszystkim z Francji i krajów niemieckich. W nim również należałoby szukać pierwowzorów rozpowszechnionego na Zachodzie stereotypu rosyjskiego arystokraty: szastającego pieniędzmi, kolekcjonującego dzieła sztuki, czarującego paryskie salony i korespondującego z filozofami. Od przeważającej większości rosyjskiego stanu uprzywilejowanego dzieliła go przepaść finansowa i mentalna; hr. Paweł Stroganow, wywodzący się ze szczytów rosyjskiej arystokracji, opisując prowincjonalną drobną szlachtę imperium stwierdzał: „Jest to stan najciemniejszy i najbardziej łajdacki, a jego esprit to ordynarna głupota”. TYRANIA MIARKOWANA PRZEZ CAROBÓJSTWO. To szlachta jednak, także ta najbiedniejsza, służąc władcy jako oficerowie i urzędnicy różnych szczebli, tworzyła filary, na których wspierał się system samowładztwa. W ręku cara skupiała się pełnia władzy, mimo to możliwość wywierania nacisku na monarchę istniała i była wykorzystywana, choć rzadko przybierała jawną i bezpośrednią formę. Odwiedzający Rosję w 1839 r. markiz de Custine definiował samodzierżawie jako tyranię miarkowaną przez carobójstwo. Niewiele było przesady w tej efektownej formule francuskiego obserwatora – groźba zamachu stanu, także zakończonego śmiercią władcy, wisiała nad każdym z carów, który zbyt dosłownie pojmując zasadę jedynowładztwa naruszał interesy złożonej z dygnitarzy i generałów elity imperium. Dobitne potwierdzenie tezy Custine’a stanowił kres panowania Pawła I. Syn Katarzyny II został zamordowany w 1801 r. przez spiskowców wywodzących się spośród generałów i wyższych oficerów, przy poparciu części najwyższych dostojników imperium i milczącej aprobacie następcy tronu w. ks. Aleksandra. Wśród przyczyn upadku władcy wymieniano jego chorobę psychiczną, popychającą go do nieobliczalnych decyzji personalnych i politycznych, choćby próby reorientacji polityki zagranicznej. Skierowane przeciw Anglii współdziałanie z Francją Bonapartego przynieść miało imperium – w zamyśle cara – zyski z podziału wpływów w Europie i Azji, wystraszyło jednak rosyjską szlachtę perspektywą strat wynikających z przerwania eksportu drewna i zboża, których głównym odbiorcą było wyspiarskie „imperium sklepikarzy”. Zdaniem wielu historyków, nie była to koncepcja tak absurdalna, jak starali się ją przedstawić zwolennicy zamachu, powrót do niej nastąpił zresztą na krótko po traktacie pokojowym w Tylży w 1807 r. Rzeczywistej przyczyny spisku należałoby zatem upatrywać w ambicjach władcy dążącego do ustanowienia w Rosji pełnego samodzierżawia i poczuciu zagrożenia, jakie w kręgach elity imperium wywoływały jego nieliczące się z układem sił na dworze decyzje personalne. MODERNIZACYJNE WIZJE ALEKSANDRA I. Niuanse owej gry między samowładnym carem a dygnitarzami doskonale rozumiał następca Pawła. Aleksander I zręcznie lawirował między rywalizującymi koteriami dworskimi i rodzinnymi. Starał się realizować własne plany, unikając otwartego konfliktu z oligarchią urzędniczą, potężną, choć w oficjalnych kontaktach demonstrujących wiernopoddańczą pokorę – nawet najwyżsi dygnitarze podpisywali swe pisma do cara słowami „sługa i rab”. On również przeżywał jednak chwile trwogi – w 1807 r., po zawarciu pokoju i sojuszu z Napoleonem, jego najbliżsi współpracownicy zupełnie poważnie brali pod uwagę możliwość zamachu stanu przeprowadzonego przez część dygnitarzy oburzonych haniebnym – w ich oczach – pokojem (i zmotywowanych angielskimi pieniędzmi). W 1812 r., podczas odwrotu armii rosyjskiej ze Smoleńska, generalicja rosyjska za pośrednictwem Roberta Wilsona, angielskiego obserwatora kampanii u boku cara, zwróciła się z żądaniem oddalenia kanclerza Rumiancewa posądzanego o profrancuskie sympatie i skłonność do układów z Napoleonem. Wieści o niezadowoleniu, jakie w kręgach dworskich lub oficerskich wywołują konkretne decyzje cara, docierały do niego niemal nieustannie. Presja, choć zakamuflowana, sprawiała, że Aleksander do końca życia nie potrafił uwolnić się od wizji ojca duszonego we własnej sypialni orderową szarfą. Osobowość cara sprawiała jednak, że odnajdował się on w tej rozgrywce lepiej niż jego despotyczny i chimeryczny w nastrojach rodzic. Najchytrzejszy z Greków, jak nazywał go Napoleon, był salonowym causeurem w pełnym znaczeniu tego słowa: kobiety czarował sentymentalnymi rozmowami o uczuciach i szlachetnością charakteru, mężczyzn podbijał wspaniałomyślnością, wszystkich zaś zachwycał niezwykłą dla potężnego władcy bezpośredniością i prostotą obejścia. Wydaje się, że zdobywanie serc i względów otoczenia budziło weń równie wielką namiętność jak sprawowanie władzy. Aleksander I, zręczny i przenikliwy polityk, był jednak kimś więcej niż tylko cynicznym graczem. Pierwsze lata jego panowania zapowiadały nowe otwarcie w polityce wewnętrznej imperium. Dwudziestotrzyletni w chwili objęcia władzy car nie krył swych sympatii dla liberalnych idei, z uznaniem wypowiadał się o brytyjskim systemie monarchii parlamentarnej i krytycznie odnosił się do stosunków wewnętrznych panujących w Rosji. Marzył o wprowadzeniu w niej konstytucji oraz oświecaniu poddanych, co w niedalekiej przyszłości pozwoliłoby uczynić z nich prawdziwych obywateli. W poufnych rozmowach ze swym przyjacielem ks. Adamem Jerzym Czartoryskim potępiał akt rozbiorów Polski, zaś jej odbudowę określał jako swą ulubioną ideę. Nieufny wobec kręgu najwyższych dygnitarzy i wytrawnych dworskich graczy, w których wieści o poglądach nowego monarchy budziły niechęć i strach, Aleksander w pierwszych latach panowania konsultował swe poczynania z niewielkim gronem młodych ludzi z arystokratycznych rodów, dzielących jego poglądy w kwestii modernizacji imperium. Na nieoficjalnych spotkaniach z nimi snuto dalekosiężne plany reform ustrojowych w Rosji, a nawet przebudowy europejskiego systemu politycznego zgodnie z zasadami moralności i sprawiedliwości. UMIARKOWANE REFORMY WEWNĘTRZNE. Z biegiem czasu okazało się, że car jako polityk dojrzewa szybciej od wielu swoich młodych przyjaciół. Jego polityczny idealizm coraz częściej ustępował pragmatyzmowi. Okazało się, że car jest wyznawcą specyficznej odmiany liberalizmu – jak zauważał Czartoryski: „lubił formy wolności tak, jak się lubi spektakle. (…) Lecz w istocie rzeczy pragnął jedynie form i pozorów i nie chciał, by się przemieniły w rzeczywistość. Słowem, chętnie zgodziłby się, by wszyscy byli wolni, pod warunkiem, że wszyscy dobrowolnie wykonywać będą wyłącznie jego wolę”. Niezależnie od rozczarowania, jakie budzić mógł stopień przystosowania Aleksandra I do warunków uprawiania polityki w realiach tyranii miarkowanej przez carobójstwo, warto zauważyć, że pierwsze lata panowania przyniosły jednak Rosji sporo zmian. Funkcjonowanie ociężałej machiny biurokratycznej usprawnił ukaz o wprowadzeniu ministerstw, reforma systemu edukacji stworzyła podwalin