WIZJA ŚMIERCI NARODU. Upadek Rzeczpospolitej przypieczętowany jej trzecim rozbiorem (1795) stanowił dla Polaków prawdziwą katastrofę polityczną. Niektórzy, opisując go, odwoływali się do języka lamentacji Jeremiasza, inni sięgali do obrazów zamierającej natury: „Upadł naród i jęk został, jak w późnej jesieni,/Gdy mróz pościna wody, ptak przestanie pienia,/Stoją drzewa spokojnie bez liści i cienia,/A wicher świszcze wpośród smutnego milczenia” – pisał anonimowy poeta. Jeszcze inni, jak Józef Morelowski, wieszczyli koniec narodu i jego historii: „Gdy się kraj wasz podbity w obce ciało łączy,/Kronika waszych przodków i wasza się kończy”. Katastroficzna wizja śmierci narodowej wspólnoty nie była wyłącznie udziałem wrażliwych poetów. W pierwszych porozbiorowych latach podobne obawy formułowało wielu wybitnych przedstawicieli polskiej elity intelektualnej. Upływ czasu pozwolił większości myślących w kategoriach państwa i narodu otrząsnąć się z porozbiorowego szoku. Gdy w 1805 r. Stanisław Staszic w publicznym wykładzie na posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk wypowiadał słynne słowa: „Paść może i naród wielki, zniszczeć nie może – tylko nikczemny”, doskonale trafiał w nastrój sali witającej je gromkim aplauzem. Wcześniejsza fala porozbiorowego pesymizmu była jednak łatwa do zrozumienia. Wynikała ona po części ze wstrząsu, jaki dla współczesnych stanowiła katastrofa polityczna, która zmiotła z mapy Europy państwo o kilkusetletniej tradycji. Do ponurych rozważań skłaniało jednak również przekonanie, popularne w owym czasie nie tylko wśród polskich elit, że niezbędnym warunkiem egzystencji i rozwoju narodu jest posiadanie własnego państwa. PRZYSIĘGA NA NIEWOLĘ. Na przyszłość w kategoriach politycznych trudno było patrzeć z optymizmem, niepewny wydawał się również los wielu jednostek. W kręgach aktywnych uczestników insurekcji kościuszkowskiej poczucie zagrożenia budziły porozbiorowe represje ze strony władz zaborczych. Część wojskowej i politycznej elity powstania została uwięziona, wielu innych jej przedstawicieli zmuszonych było szukać schronienia na emigracji, w zaborze rosyjskim tysiące szeregowych żołnierzy wcielono przemocą do carskiej armii. Ci, których ostatecznie objęła amnestia, podobnie jak ich mniej zaangażowani politycznie rodacy, musieli dopełnić obowiązku złożenia przysięgi homagialnej nowym władcom. (Homagium, hominium – hołd symbolizujący oddanie się władzy). Udział w owym akcie uznania nowego porządku polityczno-prawnego wielu odebrało jako triumf despotyzmu nad wolnością. Księżna Izabela Czartoryska, słynna z patriotyzmu Matka Spartanka, jadąc na zarządzone przez Austriaków homagium notowała: „Muszę jechać do Krakowa i wziąć na siebie postać poddanej osoby, kiedy się tylko czuję Polką”. „Kazano przysięgać, że nie będę wolnym” – wspominał po latach legionista Cyprian Godebski. Wolni do niedawna obywatele Rzeczpospolitej stawali się poddanymi absolutystycznych władców, co również wyjaśnia przyczyny podkreślanego w źródłach wstrząsu, jaki stanowił udział w homagium. Dla wszystkich związanych emocjonalnie z ideą niepodległości, suwerenności i obywatelskiej partycypacji w sprawach kraju był on przeżyciem traumatycznym. Wielu jednak złożyło przysięgę wierności nowym władcom bez większych oporów. Jedni uznali to za nieodwracalną konieczność po upadku państwa i narodu; „Zostaliśmy poddanymi dwóch cesarzów, winniśmy im wierność, a unikać tego wszystkiego, co by wierność naszą, przysięgę, (…) a zatem cnotę i honor nasz kaziło” – apelował do syna jeden z przywódców targowicy, Seweryn Rzewuski. Inni dostrzegali konieczność ocalenia materialnych podstaw bytu; ks. Adam Kazimierz Czartoryski ujął to w lapidarnej formule: „Gdy przepadła ojczyzna, ratujmy ojcowiznę”. Jeszcze inni, nie siląc się na polityczne lub moralne uzasadnienie własnej postawy, starali się po prostu ułożyć sobie życie pod nowymi rządami. Postawy polaryzowały się – także pod wpływem ambicji i konieczności zapewnienia sobie środków do życia. Gdy część szlachty wybierała wyniosłą obojętność wobec nowych władz, równie liczna jej grupa starała się o urzędnicze lub oficerskie kariery na służbie zaborców. NIEZŁOMNI PATRIOCI. CHŁODNY DYSTANS FRANCJI. Podobną postawę odrzucały środowiska kultywujące wzorce patriotycznej niezłomności. W pierwszych latach porozbiorowych w kraju działało kilka organizacji spiskowych. Grupowały one według rozbieżnych szacunków od kilkuset do kilku tysięcy członków. Starały się przygotować rodaków do podjęcia na nowo walki o „całość i niepodległość”, a przede wszystkim nawiązać kontakty z grupą emigrantów politycznych – generałów, oficerów i przedstawicieli elity politycznej insurekcji, którzy po upadku powstania znaleźli schronienie w Saksonii, państwach włoskich, a przede wszystkim we Francji. Głównym celem działania zróżnicowanych politycznie, często skłóconych, ugrupowań emigrantów było zapewnienie finansowej, wojskowej i dyplomatycznej pomocy dla przyszłego powstania ze strony rewolucyjnej Francji. Ich zabiegi spotykały się w najlepszym wypadku z niezobowiązującymi wyrazami sympatii ze strony władzy wykonawczej młodej republiki. Wstrzemięźliwość francuskich polityków i dyplomatów wynikała z chłodnej oceny układu sił na kontynencie. Wynikało z niej przeświadczenie o niewielkich możliwościach działania na rzecz niepodległości Polski. Szanse na sukces polskich zwolenników orientacji profrancuskiej zmniejszał wydatnie fakt, że w owym czasie dyplomacja francuska prowadziła aktywne działania na rzecz przełamania izolacji republiki na scenie politycznej Europy, m.in. poprzez nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Prusami. Zbyt demonstracyjne zaangażowanie się Francji w sprawy polskie mogło w tym jedynie zaszkodzić. Polskich patriotów w Paryżu poklepywano zatem przyjacielsko po ramieniu, nie szczędzono im wyrazów współczucia, ale składane przez nich memoriały odkładano na dno szuflad ministerialnych biurek. U BOKU BONAPARTEGO. Stagnację w sprawie polskiej przełamały dopiero błyskotliwe zwycięstwa odniesione nad Austriakami na włoskim teatrze działań wojennych przez młodego generała Napoleona Bonaparte. Dzięki nim na Płw. Apenińskim pojawiły się siostrzane republiki Francji. Pozwoliło to na realizację snutych przez emigrantów planów utworzenia walczących u boku Francuzów polskich sił zbrojnych na obczyźnie; wcześniej projekty takie były odrzucane przez władze francuskie ze względu na konstytucyjny zakaz przyjmowania na służbę republiki oddziałów cudzoziemskich. Na zmianę stanowiska francuskich kręgów rządzących wpłynęła potrzeba wprowadzenia do walki nowych sił, które wsparłyby żołnierzy Bonapartego w walce z armią austriacką, zwiększyły dezercję w jej szeregach, a zarazem pozwoliły szachować Wiedeń pod względem politycznym. LEGIONY POLSKIE. W styczniu 1797 r. generał Jan Henryk Dąbrowski, wspierany przez grupę współpracowników z Józefem Wybickim na czele, uzyskał zgodę francuskiego Dyrektoriatu i generała Bonaparte na utworzenie Legionów Polskich posiłkujących republikę lombardzką. Kadrę dowódczą stanowili przybywający z kraju oficerowie insurekcji, żołnierzy rekrutowano spośród wziętych do niewoli galicyjskich chłopów, przemocą wcielonych w szeregi armii austriackiej. Narodowe mundury legionistów zdobiły czytelne i wymowne symbole – trójkolorowa kokarda i napis na szlifach mundurów w języku włoskim głoszący: „Ludzie wolni są braćmi”. Pod wieloma względami było to spełnienie marzeń patriotycznych emigrantów – narodowe wojsko, pod polską komendą i w polskich mundurach, walczące ramię w ramię z Francuzami pod hasłami suwerenności i wolności ludów, miało reprezentować sprawę polską na scenie politycznej Europy. Legiony Polskie (ich liczebność w 1801 r. sięgała 15 tys.) wzięły udział we wszystkich kampaniach toczonych w latach 1797–1800 na włoskim i niemieckim teatrze działań wojennych, zdobywając uznanie sojuszników w wielu bitwach. NAWRÓT PESYMIZMU. Choć organizacja legionów stanowiła niewątpliwy sukces z wojskowego punktu widzenia, nie przyniósł on jednak oczekiwanych efektów politycznych. W wojennej i dyplomatycznej grze wielkich mocarstw Polacy pozostawali w najlepszym wypadku pionkiem. W znacznym stopniu zadecydowała o tym niekorzystna koniunktura polityczna. Zwycięstwa odnoszone przez Francję nad Austrią i wspomagającą ją w latach 1798–99 Rosją, choć miażdżące, nie mogły zmienić całkowicie układu sił na kontynencie. Konfliktu totalnego w imię realizacji szlachetnego celu odbudowy Polski francuskie kręgi rządzące zaryzykować nie chciały i nie mogły. W tej sytuacji legionistom, emigrantom i współpracującym z nimi krajowym konspiratorom pozostawały nadzieje na pomyślny przebieg kolejnych negocjacji pokojowych, podczas których francuskim dyplomatom uda się osiągnąć kompromisowe rozwiązanie sprawy polskiej, np. odbudowy choć części Polski z Hohenzollernem na tronie. Snute na emigracji plany i prognozy rozwoju sytuacji dowodziły bezradności ich autorów wobec mechanizmów wielkiej polityki, z biegiem czasu zaś rosnącej gotowości do przyjęcia każdego kompromisu. „Bez alegorii mówiąc, zdaje mi się, że nasze postępowanie w każdym przypadku jest łatwe; jeżeli losy Polsce egzystencją [przeznaczą], powinniśmy dawnego polskiego trzymać się przysłowia: »darowanemu koniowi w zęby nie zaglądaj«; przyjąć ją więc taką, jaką nam dadzą” – deklarował w 1800 r. z żołnierską otwartością zasłużony legionista gen. Józef Wielhorski. Takiego daru nikt jednak Polakom złożyć nie zamierzał. Układy pokojowe zawarte przez Francję z Austrią w 1801 r. oraz Anglią w 1802 r. dowiodły, że pierwszy konsul republiki mógł cenić polskich żołnierzy na polu bitwy, ale w polityce nie kierował się sentymentami. Traktaty nie zawierały wzmianek o sprawie polskiej. W tych warunkach orientacja profrancuska jako droga do niepodległości straciła rację bytu. W kraju zamarła działalność organizacji konspiracyjnych. Z zagranicy stopniowo powracali emigranci, którzy zniechęceni efektami dotychczasowej działalności, korzystając z amnestii wybierali perspektywę spokojnego bytu pod władzą jednego z zaborców. Powracała również spora grupa polskich oficerów, którzy stracili wiarę w sens dalszej walki w szeregach legionów. PRZESTROGA SAN DOMINGO. Część legionistów wraz z Dąbrowskim pozostała na obczyźnie, przechodząc na służbę włoską. Ponad 5 tys. pozostałych przeniesiono na żołd francuski i skierowano w latach 1802–03 do tłumienia antyfrancuskiego powstania Mulatów i czarnych niewolników na San Domingo. Wyprawa, którą wyobrażano sobie jako małą wojenkę toczoną w przyjemnym klimacie, zamieniła się w koszmar. W ciągu kilkunastu miesięcy 4 tys. legionistów zginęło w walce lub zmarło na skutek tropikalnych chorób. Kilkuset trafiło do niewoli. Do Europy wróciło jedynie kilkuset oficerów i żołnierzy. Ich los potraktowano w kraju jako polityczną przestrogę przed angażowaniem własnych sił w walce po stronie sojusznika i protektora, który nie daje politycznych gwarancji odbudowy Polski. Dzieje wyprawy na San Domingo przyczyniły się również do pojawienia się w świadomości części Polaków czarnej legendy Napoleona – polityka bezwzględnego, cynicznego i łatwo szafującego życiem sojuszników. ROSYJSKI PLAN CZARTORYSKIEGO. Tragiczną ekspedycję wielu odebrało jako ostateczny kres nadziei na wybicie się na niepodległość. Na krótko ożyły one w 1805 r. za sprawą działalności ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, od 1804 r. pełniącego funkcję ministra spraw zagranicznych Rosji. Polityka władz zaborczych wobec polskich poddanych, wahająca się od represji do łagodnych, ale stanowczych prób ich asymilacji, nie dawała dotąd podstaw do nadziei, że odbudowa Polski, nawet w okrojonych granicach, może nastąpić w oparciu o Berlin, Petersburg lub Wiedeń. Nadzieje na podobne rozstrzygnięcie przyniosło wstąpienie na tron Rosji w 1801 r. Aleksandra I. Młody car, deklarujący liberalne poglądy i chętnie demonstrujący współczucie dla Polaków w poufnych rozmowach ze swym przyjacielem Czartoryskim, określał odbudowę Polski jako swą ulubioną ideę. Szanse na jej urzeczywistnienie pojawiły się wraz z narastającym konfliktem między Napoleonem a Austrią i Anglią, w którym Rosja występowała początkowo jako mediator, potem uczestnik antynapoleońskiej koalicji. Podczas wojny, która rozpoczęła się w 1805 r., ks. Adam starał się zrealizować plan, który skłonić miał zachowujące neutralność Prusy do wystąpienia przeciw Napoleonowi. W razie odmowy rosyjskie wojska miały wkroczyć do zaboru pruskiego, zaś Aleksander I ogłosić się królem Polski. Koncepcja odbudowy państwa z Romanowem na tronie upadła na skutek zręcznych działań pruskiej dyplomacji oraz obaw cara i otaczających go generałów i dygnitarzy przed uwikłaniem się w ryzykowną wojnę z Prusami. Sprawa polska została ponownie pogrzebana przez wielką politykę wraz z uroczystą przysięgą przyjaźni złożoną sobie przez władców Prus i Rosji nad grobem Fryderyka Wielkiego. ZNÓW Z NAPOLEONEM. Idea sojuszu z Francją odżyła nagle i nieoczekiwanie jesienią 1806 r. po rozpoczęciu wojny między Napoleonem i Prusami. W ciągu kilkunastu dni układ sił w Europie uległ całkowitej zmianie za sprawą miażdżącego zwycięstwa odniesionego przez cesarza pod Jeną i Auerstadt, panicznego odwrotu wojsk Fryderyka Wilhelma III i wkroczenia korpusów Wielkiej Armii na ziemie zaboru pru