SPRZECZNE PRZEKAZY. Armand Caulaincourt, opisując swój wjazd u boku cesarza Francuzów do Wilna 28 czerwca 1812 r., relacjonował, że miasto było jak wymarłe, na ulicach obecnych było zaledwie kilku gapiów, a służba w pałacu biskupim, w którym urządzono kwaterę główną, nie wykazała żadnego zainteresowania osobą Napoleona. „Cesarz był tak zdumiony, że wchodząc do gabinetu nie mógł powstrzymać się od uwagi: Tutejsi Polacy wcale nie są tacy jak ci w Warszawie”. Powołując się na karty cytowanego pamiętnika pamiętać należy, że Caulaincourt, były ambasador Francji w Petersburgu, od początku był przeciwny wojnie z Rosją, a opis braku zaangażowania Litwinów był dla niego jeszcze jednym potwierdzeniem nieuchronności klęski w wojnie 1812 r. Nieprawdziwy przekaz Caulaincourta, stojący w sprzeczności z relacjami innych żołnierzy Wielkiej Armii (WA), piszących o entuzjazmie, z jakim mieszkańcy Wilna witali cesarza Francuzów, posłużył później historykom za podstawę do sformułowania ocen o ostrożnym zaangażowaniu Litwinów po stronie Napoleona lub wręcz wrogości wynikającej z obawy o zaprowadzenie napoleońskich porządków. Taki osąd utrwalił się na lata w historiografii opisującej wydarzenia 1812 r., choć kłócił się on z obrazem wydarzeń na Litwie w przededniu i na początku wielkiego konfliktu Napoleona z Aleksandrem, jaki np. nakreślił Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. Na kartach wielkiego dzieła wieszcza widzimy Litwinów z niecierpliwością czekających na swego zbawcę, Wielkiego Napoleona, i z radością witających pierwsze oddziały wojska polskiego, wkraczające u boku cesarza Francuzów na wyzwalane ziemie zaboru rosyjskiego. Który obraz jest prawdziwy? RACHUBY ROSJAN. Jak zauważał obserwator sytuacji na Litwie na początku 1812 r., „prócz może kilku możnych panów w zaborze rosyjskim, którzy jedni maskować się muszą, drudzy kontenci z rządu, w którym arbitralnie każdy postępować może, ktokolwiek ma znaczne kapitały, mniej bogaci, szlachta, chłopi wyglądają tylko, kiedy Polacy przyjdą, żeby się z nimi złączyć”. Jeszcze przed wojną Litwini odrzucili rządy rosyjskie, przesiąknięte despotyzmem i korupcją oraz biurokratyzacją wszystkich obszarów życia publicznego. Rosyjska polityka eksploatacji gospodarczej ziem wschodnich dawnej Rzeczpospolitej (tzw. guberni zachodnich), ograniczenie praw samorządu szlacheckiego, nasilające się po 1809 r. represje wobec wszystkich podejrzanych o sprzyjanie Napoleonowi – wszystko to sprawiło, że porzucano postawę oportunistyczną z przełomu XVIII i XIX w., a oczy coraz większej części społeczeństwa zwrócone były na zachód. Aleksander oraz jego generałowie i urzędnicy nie mieli wątpliwości, że w chwili wkroczenia Francuzów na Litwę i wraz z ogłoszeniem przez Napoleona odbudowy Królestwa Polskiego większość społeczeństwa stanie do walki przeciwko Rosji. Dlatego w przygotowaniach do wojny z Francją zwyciężyła koncepcja działań defensywnych; zakładano opuszczenie zachodnich guberni Rosji i danie odporu atakowi nieprzyjaciela na linii wielkich rzek: Dźwiny, Berezyny i Dniepru, pamiętając o groźbie wybuchu powstania na Litwie w 1807 r. Rosjanie zdawali sobie sprawę, że natychmiast po wkroczeniu wojsk Napoleona na Litwie rozpocznie się organizowanie nowych władz krajowych, których pierwszym zadaniem będzie utworzenie oddziałów wojska narodowego. Aby to uniemożliwić, w ręce Francuzów oddawano Litwę celowo zrujnowaną, by przeciwnik nie mógł wykorzystać jej zasobów do kontynuowania wojny z Rosją. RACHUBY NAPOLEONA. Natomiast Napoleon w swych planach Litwę traktował tylko jako obszar operacji jego wojsk przeciwko armii rosyjskiej. Załamanie pogody w postaci gradobicia i burz oraz gwałtownego oziębienia, co nastąpiło 24 czerwca, czyli w dniu przekroczenia Niemna, uniemożliwiło realizację tego planu. Przez kolejne cztery dni na drodze z Kowna do Wilna padło 10 tys. rumaków, a zachorowało blisko 50 tys. żołnierzy. Najpoważniejszym problemem, przed jakim stanął Napoleon już w pierwszych dniach wojny przeciwko Rosji, była niemożność zapewnienia w tych warunkach pozostałym żołnierzom i koniom odpowiedniej aprowizacji. W krótkim czasie spowodowało to rozkład dyscypliny, niespotykaną liczbę maruderów sięgającą kolejnych 50 tys. ludzi i szerzący się w zastraszającym tempie bandytyzm. Litwini stali się ofiarami wojny, a obszary, przez które przemaszerowały oddziały napoleońskie, zostały całkowicie zdewastowane. Na Litwie tworzyła się maruderska międzynarodówka, w której szeregach znajdowali się zbiegli żołnierze wszystkich nacji z WA, zawiązując bandy wraz z dezerterami z armii rosyjskiej oraz różnego autoramentu ludźmi luźnymi, zasilane dodatkowo zbuntowanymi chłopami litewskimi, dla których początek wojny i towarzyszący jej chaos był sygnałem do zrzucenia więzów poddańczych na wzór braci z Księstwa Warszawskiego. Dla wielu mieszkańców kraju oznaczało to osobiste tragedie, które wstrzymywały od zaangażowania się po stronie „wyzwolicieli”. LITEWSKA INSUREKCJA. Mimo to większość Litwinów z entuzjazmem witała cesarza Francuzów. Na obszarach wolnych od większych zgrupowań wojsk rozpoczęła się akcja powstańcza. Walczono i rozbrajano mniejsze oddziały rosyjskie. Uniemożliwiano Rosjanom niszczenie magazynów. Przyłączano się do walki w roli informatorów, przewodników i kurierów wojsk Napoleona. Samorzutnie organizowano pierwsze oddziały wojskowe i władze lokalne oraz przystępowano do zawiązanej 28 czerwca w Warszawie Konfederacji Generalnej, która ogłosiła odrodzenie Królestwa Polskiego. Wszystkie spontaniczne działania insurekcyjne Litwinów powstrzymano jednak na polecenie władz francuskich. KOMISJA RZĄDU TYMCZASOWEGO. TRZY KONKURENCYJNE OŚRODKI WŁADZY. 1 lipca 1812 r. w Wilnie Napoleon zdecydował o utworzeniu osobnych władz Litwy pod postacią Komisji Rządu Tymczasowego oraz zarządów guberni: wileńskiej, mińskiej, grodzieńskiej i obwodu białostockiego. Członków tych władz powołali w drodze elekcji zgromadzeni w stolicy kraju przedstawiciele społeczeństwa litewskiego, a w ich skład weszli najwyżsi żyjący urzędnicy z czasów Rzeczpospolitej i osoby znane z zaangażowania po stronie cesarza Francuzów: Stanisław Sołtan, Karol Prozor, Franciszek Jelski, Józef Sierakowski, Aleksander Sapieha, Jędrzej Śniadecki, Aleksander Potocki. Zgoda Napoleona na tę formę wyboru wynikała z jego kolejnych decyzji, na których podstawie cesarz faktycznie ubezwłasnowolnił nowe władze litewskie. Nominalnie na ich czele stała Komisja Rządu, jednak głos decydujący miał komisarz cesarski Edward Bignon, któremu podlegali intendenci francuscy stojący na czele administracji guberni-departamentów. Równolegle w kraju utworzono francuską administrację wojskową z gubernatorami, komendantami placu itp., a ostatecznie z generalnym gubernatorem Litwy na czele. De facto Napoleon tworzył na Litwie trzy konkurencyjne ośrodki władzy, a opuszczając Wilno, nadzór nad nimi powierzał swojemu ministrowi spraw zagranicznych Huguesowi Maretowi. W istocie rzeczy nadal utrzymywano w mocy dyrektywę o traktowaniu zajętych wschodnich ziem dawnej Rzeczpospolitej jako kraju zdobytego na Rosji i poddanego rygorom okupacji, obok której, czy nawet w ramach niej, zainicjowano eksperyment tworzenia władz cywilnych dla miejscowego społeczeństwa. WARSZAWA I WILNO. Wprawdzie Litwa 14 lipca przystąpiła oficjalnie do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego, ale relacje między Wilnem a Warszawą ograniczyły się w 1812 r. do wymiany kilku adresów i nie zacieśniły się we wspólnym wysiłku wojennym. Napoleon nie zamierzał Polakom z Księstwa Warszawskiego ani Litwinom oddawać swobody w działaniach, których celem byłaby odbudowa ojczyzny. Utworzenie przez cesarza Francuzów w 1812 r. Wielkiego Księstwa Litewskiego było najracjonalniejszym tymczasowym rozwiązaniem problemu statusu zajętych obszarów dawnej Rzeczpospolitej w celu wyzyskania ich zasobów do kontynuacji działań militarnych. Zapewne po zwycięskim zakończeniu wojny z Rosją ziemie te połączono by z Księstwem Warszawskim, tworząc organizm polityczny wpasowujący się w nowy układ sił w Europie i pełniący funkcję bufora Wielkiego Cesarstwa na wschodzie. GALIMATIAS KOMPETENCYJNY. Oceniając działania władz litewskich w 1812 r., należy pamiętać, że obszar Litwy został w znaczący sposób spustoszony przez armię rosyjską, a potem wkraczające oddziały WA. Doprowadziło to do sytuacji, w której pasy ziem wokół szlaków przemarszu wojsk uległy całkowitemu zdewastowaniu i wyludnieniu. W lipcu 1812 r. trzeba było na Litwie zorganizować od podstaw nie tylko administrację szczebla centralnego, ale także władze departamentalne i powiatowe. Nowo powstające władze pozbawione były jakiegokolwiek zasobu materiałów administracyjnych i statystycznych, wywiezionych wcześniej przez Rosjan, które pozwoliłyby na rozeznanie w potencjale administrowanych obszarów. Przez trzy miesiące od powołania władze nie dysponowały żadnymi środkami finansowymi. Również nie wszystkie ziemie czterech departamentów litewskich znalazły się pod pełną kontrolą władz litewskich. W dodatku powołana decyzjami Napoleona, a następnie wdrożona w praktykę tak zawikłana struktura władz na Litwie musiała wywoływać konflikty, co już po pierwszym miesiącu działania nowej administracji ujawniło się w całej pełni i na wszystkich szczeblach, zarówno w stolicy, jak i na prowincji. Brak wyraźnego rozdzielenia kompetencji między cywilne i wojskowe organa władzy, między Litwinów a Francuzów maksymalnie komplikował sytuację. To zadecydowało o rozwiązaniu, na jakie w końcu sierpnia zdecydował się Napoleon, mianując generalnego gubernatora Litwy Dirka van Hogendorpa prezesem Komisji Rządu. Łamało to dotychczasowe zasady funkcjonowania władz litewskich. W sprawach najistotniejszych dla mobilizacji Litwy generalny gubernator zyskał pełnię władzy, ale wybór osoby na generalnego gubernatora był jak najfatalniejszy. WIZJA KRÓLESTWA POLSKIEGO. Cały wysiłek i aktywność powołanych przez siebie władz Litwy Napoleon kierował na zapewnienie WA spokoju na tyłach, maksymalnego zaopatrzenia, a nawet uzupełnienia szeregów żołnierskich, podkreślając tym samym służebny w najistotniejszych kwestiach charakter utworzonej administracji kraju. Mimo to Litwini stanęli po stronie Napoleona i w zdecydowanej większości poddali się bez oporu rozporządzeniom nowych władz. Pewne jest, że po pierwszych wstrząsach w lipcu 1812 r. znacząca część społeczeństwa litewskiego gotowa była zapomnieć o swych wątpliwościach i uwierzyć w przeznaczenie Wielkiego Napoleona. Zadecydowało o tym przejście od głębi narodowego upokorzenia, którego źródło stanowiły rozbiory, na wyżyny narodowej świetności, na jakie wynosiła deklaracja o odbudowie Królestwa Polskiego. Jak zapewniał szlachcic litewski Józef Kowalewski, bez skarg znoszono najpierw rabunki, a potem kolejne rekwizycje, „chociaż my w teraźniejszych okolicznościach i zdarzeniach zwykliśmy na tem [narzekaniu] przestać, zwykliśmy wybaczać”. Świadomość, że ofiara składana z własnego ma