KONGRES WIEDEŃSKI. Długa seria spotkań i narad dyplomatycznych (urozmaicały ją bale, przyjęcia i polowania), odbywających się w Wiedniu od września 1814 r. do czerwca 1815 r., którą trochę umownie nazwano kongresem wiedeńskim, miała przywrócić na kontynencie ład i pokój. Chodziło tu zarówno o ustalenie odpowiednich relacji między członkami antynapoleońskiej koalicji, jak i wprowadzenie do polityki europejskiej uznanych wspólnie reguł i zasad. Stosunki między zwycięskimi mocarstwami nie były pozbawione napięć. Brytyjczycy przyjeżdżali do Wiednia z przeświadczeniem, że należy zahamować ekspansję rosyjską. Polityków z wysp zaczynała nękać obawa, która przez długie lata będzie określać kierunki działań Londynu: wizja zdominowania kontynentu przez jedno z tamtejszych mocarstw. Nie po to przecież ponoszono wielkie koszty walki z napoleońską Francją, aby mieć do czynienia z nowym hegemonem. Rosja, która w wielkim stopniu przyczyniła się do klęski Napoleona, wyrosła zaś na kontynentalną potęgę; car Aleksander I dawał do zrozumienia, że zamierza wywierać trwały wpływ na całokształt europejskiej polityki. W tym stanie rzeczy Wielka Brytania skłonna była popierać Austrię i Prusy osłabione przez wojny z imperium francuskim; opowiedziała się też stanowczo za dopuszczeniem pokonanej i rządzonej przez dawną dynastię Francji do grona tych, którzy decydować mieli teraz o losach Europy. Powrócono zatem do pięciomocarstwowego układu ukształtowanego w XVIII w., w przeświadczeniu, że porozumienie mocarstw jest warunkiem politycznego sukcesu. Osiemnastowieczną Europę rozdzierały konflikty między państwami kierującymi się własnym, egoistycznie pojmowanym interesem. Rewolucja, która wybuchła we Francji, spotkała się ze słabym, nieskutecznym przeciwdziałaniem, co otworzyło drogę Napoleonowi. Zgromadzeni w Wiedniu politycy chcieli stworzyć system bezpieczeństwa pozwalający uniknąć podobnych sytuacji. Plany te miały dodatkowy aspekt – nowoczesna ideologia, wprowadzona do polityki przez francuskich rewolucjonistów, nie zniknęła z niej po zwycięstwie przeciwników rewolucji. KONSERWATYŚCI, LIBERAŁOWIE, POLITYCY. Było to zapewne nieuniknione. Radykalizm królobójców, a następnie autorytarny pragmatyzm Napoleona (uważany wtedy często za kontynuację poglądów rewolucyjnych) wywołały ideową reakcję. Wtedy właśnie pisali i publikowali swe teksty ojcowie założyciele konserwatyzmu rozumianego jako sprecyzowana ideologia: Brytyjczyk Edmund Burke i Sabaudczyk Joseph de Maistre. Kongres wiedeński kojarzony był później przede wszystkim z ideami konserwatywnymi, ale pamiętać trzeba, że pod koniec epoki napoleońskiej w propagandzie koalicji często pojawiała się retoryka wolnościowa: sprzymierzeni portretowali Napoleona jako krwawego despotę, sobie zaś przypisywali misję wyzwolenia tych, którzy mieli jęczeć pod butem korsykańskiego potwora. Emocje, które ogarnęły wówczas część młodzieży w różnych krajach, stanowiły zarzewie przyszłych konfliktów. Młodzi bowiem ekscytowali się walką o wolność, a tymczasem okazało się, że za liberalną frazeologią polityków kryje się przekonanie o konieczności społecznej hierarchii i dyscypliny. Kiedy obradował kongres, w oficjalnym dyskursie można było jeszcze trafić na liberalne hasła – w tym duchu wypowiadał się nieraz sam car Aleksander – lecz ton wiedeńskim pracom nadawał konserwatyzm. Nie znaczyło to wcale, że rządy słuchały konserwatywnych ideologów, którzy myśleli o autentycznym wskrzeszeniu dawnego ładu, nieskażonego przez oświecenie i inne przejawy nowoczesności. Politycy szukali rozwiązań praktycznych – ideologiczne wizje bywały pod tym względem użyteczne, ale w określonych granicach. Wśród europejskich warstw wyższych mogła przeważać opinia, że dobrze byłoby zlikwidować wszelkie pozostałości okresu rewolucyjno-napoleońskiego, trzeźwo rozumujący politycy zdawali sobie jednak sprawę z tego, że jest to cel nieosiągalny i że trzeba iść na kompromis z rzeczywistością. Stąd też niepełna zgodność głoszonych haseł i podejmowanych działań. Powtarzano, że każdy władca, który utracił tron w następstwie rewolucyjno-napoleońskich zaburzeń, powinien nań powrócić. Stało się tak tylko w części – po pierwsze, ze względu na interesy mocarstw; po drugie, ponieważ nawet gdyby zwycięzcy chcieli pełnej restytucji dawnego ładu, byłoby to niezwykle trudne, a może i zupełnie nierealne ze względów praktycznych. Odnosiło się to zarówno do granic (dobrym przykładem była tu sytuacja na ziemiach niemieckich, gdzie nie cofnięto wszystkich decyzji Napoleona), jak i spraw ustrojowych. Ludwik XVIII, nowy władca Francji (brat monarchy straconego w 1793 r.), zachował w mocy napoleoński kodeks cywilny, a rządząc starał się unikać absolutystycznych skrajności. ŚWIĘTE PRZYMIERZE I METTERNICH. Epoka, którą otwierał kongres wiedeński, bywała nazywana czasami Świętego Przymierza. Była to znamienna przesada, gdyż ideologicznemu dokumentowi przypisywano znaczenie, jakiego nigdy nie miał w praktyce. Władcy Rosji, Austrii i Prus podpisali we wrześniu 1815 r. akt, w którym deklarowali, że będą prowadzić politykę opartą na chrześcijańskich podstawach moralnych. Pomysłodawcą takiego porozumienia, nazwanego Świętym Przymierzem, był Aleksander I pogrążający się wtedy w nastrojach mistycznych. Dla większości polityków europejskich pomysł cara miał charakter ekscentryczny: dokument obfitował w religijną frazeologię, a oni woleliby bardziej pragmatyczną stylistykę. Mimo to władcy podpisywali ten akt (nie uczynili tego papież i regent brytyjski), którego retoryka odpowiadała ówczesnym nastrojom. Warstwy wyższe przed rewolucją – przeciętnie biorąc – niezbyt pobożne, po rewolucyjnych doświadczeniach przeżywały renesans religijności. Polityk, który najbardziej przyczynił się wówczas do wypracowania rzeczywistej strategii przywracania ładu w Europie, daleki był od mistycznych uniesień. Klemens Lothar von Metternich-Winneburg, kanclerz i minister spraw zagranicznych Austrii, może być uważany za spadkobiercę oświecenia. Oświeceniowość Metternicha została jednak przekształcona w duchu konserwatywnym przez doświadczenia okresu rewolucji i napoleońskiej ekspansji. Kanclerz był racjonalistą i pragmatykiem; należał do tych, którzy sądzili, że rozum nakazuje dobremu politykowi umacnianie autorytarnych rządów i dyscypliny społecznej. Podzielał też powszechne przekonanie, że Europa po latach niszczących wojen potrzebuje pokoju. Traktaty, które podpisywano w latach 1814–15, włącznie z aktem końcowym kongresu wiedeńskiego, miały stworzyć system współpracy mocarstw. Chodziło tu, po pierwsze, o unikanie konfliktów międzypaństwowych; po drugie, o przeciwdziałanie tendencjom wywrotowym. Zdawano sobie sprawę, że przykład rewolucji francuskiej pozostawił wyraźne ślady w Europie – że uformowała się już pewna tradycja radykalizmu wrogiego dawnemu ładowi. Obawy przed jakobinizmem były wyolbrzymione i często nabierały obsesyjnego charakteru, nie znaczyło to jednak, że nie miały w ogóle podstaw. W okresie napoleońskim dało też o sobie znać nowe, niepokojące rządy zjawisko: imperialne poczynania Napoleona przyczyniły się do rozwoju idei narodowych, co najwyraźniej widać było w krajach niemieckich. Metternich nie bez powodu sądził, że wejście do polityki czynnika narodowego stanie się poważnym zagrożeniem dla wywodzących się z dawnego ładu monarchii. STABILIZACJA I FRUSTRACJA. Europejska stabilizacja, którą projektowano na kongresie wiedeńskim, była zatem koncepcją konserwatywną: stabilizować chciano lekko zreformowany dawny ład. Pokój i brak politycznych wstrząsów miały wszakże swoją cenę w postaci zablokowania dążeń niemieszczących się w tym modelu życia zbiorowego. Europa się zmieniała, a rządzący mieli nadzieję, że zmiany te uda się powstrzymać. Okazało się to złudzeniem ludzi, którzy przeceniali swą siłę. Do ponapoleońskich realiów dość szybko zaczęła odnosić się z niechęcią znaczna część ludzi młodych i wykształconych. Sytuacja polityczna w poszczególnych państwach nie była oczywiście jednakowa – Wielka Brytania różniła się od Rosji, Francja od Prus – ale najogólniej mówiąc, rządy rygorystycznie strzegły, aby z dostępu do władzy korzystać mogli tylko nieliczni uprzywilejowani. Liczyło się tu arystokratyczne urodzenie, czasem wielki majątek, coraz częściej odpowiednie usytuowanie w biurokratycznym aparacie państwa. Tak czy owak, grupy uprawnionych do legalnego udziału w życiu politycznym były niewielkie, a dostanie się do nich kogoś, kto nie dysponował wspomnianymi atutami – praktycznie niemożliwe. Odsunięcie od polityki, niemożność znalezienia dla siebie satysfakcjonującej pozycji społecznej było niezmiernie frustrujące dla ludzi młodych, ambitnych i energicznych, których wyobraźnię rozpalała niedawno miniona epoka wielkich czynów i oszałamiających karier. Konsekwencje takiego stanu rzeczy były rozmaite: Julian Sorel z powieści Stendhala „Czerwone i czarne” kończył jako bohater skandalu romansowo-kryminalnego, ale frustracja popychała nierzadko do aktywności politycznej: konspiracji i buntu. Każde z państw europejskich miało wtedy mniejsze lub większe problemy wewnętrzne. Czasem bardzo poważne: w pierwszej połowie stulecia rewolty, rewolucje i powstania falami przechodziły przez Europę. Młodzi oficerowie i studenci, przywódcy i najważniejsi uczestnicy tych ruchów potrafili skutecznie wstrząsnąć konserwatywnym ładem. I trzeba powiedzieć, że przez dłuższy czas to właśnie oni wywierali nieraz większy wpływ na europejską politykę niż władcy i rządy. KWESTIA WSCHODNIA. TURCJA I BAŁKANY. Rywalizacja między mocarstwami oczywiście nie wygasła: na czoło wysuwało się tu współzawodnictwo brytyjsko-rosyjskie. Po latach zbrojnych zmagań nie chciano jednak nowych konfliktów. Idea konsultacji i negocjacji stała się popularniejsza od wojny. Problemem, który przyciągał uwagę europejskich polityków, była tzw. kwestia wschodnia, czyli pogłębiający się kryzys imperium osmańskiego i coraz bardziej realna możliwość jego rozpadu, a przynajmniej znacznego okrojenia terytorialnego. Imperialna Turcja, jeszcze stosunkowo niedawno groźna potęga, przekształcała się w chorego człowieka Europy, na którego posiadłości łakomie spoglądały mocarstwa. Dla Rosji zdobycie kontroli nad cieśninami prowadzącymi z Morza Czarnego na Śródziemne miało szczególne znaczenie, otwierało bowiem szerokie perspektywy ekspansji na obszarze Bliskiego Wschodu. Brytyjczycy nie mniej bacznie obserwowali Bosfor i Dardanele, uważając rosyjskie plany za poważne zagrożenie dla interesów Londynu. Na Bałkanach tymczasem narastały konflikty między władzami osmańskimi a miejscową ludnością chrześcijańską. W 1821 r. wybuchło w Grecji powstanie; przez kilka lat trwały tam zacięte walki, w których przewagę uzyskiwała stopniowo strona turecka, dopuszczając się masowych rzezi chrześcijan. Wydawało się, że Grecy będą musieli ulec przeważającej, brutalnej sile. PRZYPADEK GRECKI. Analiza przypadku greckiego wiele mówi o mechanizmach ówczesnej polityki. Powstańcy cieszyli się w Europie wielką sympatią opinii publicznej: chodziło przecież o kolebkę kultury europejskiej, kraj, którego mieszkańców, dzielnie walczących o wolność, bezwzględnie masakrowano. Dla rządów mocarstw sprawa grecka była jednak kłopotliwa. Pomoc powstańcom oznaczałaby podważanie ładu politycznego, tak pieczołowicie konstruowanego po upadku Napoleona. Władza Stambułu uchodziła za despotyczną i okrutną, była też obca religijnie, ale w ocenie wielu polityków atak na nią stanowiłby ryzykowny precedens. Rosja, choć z przekonaniem strzegła konserwatywnych pryncypiów, mogłaby wesprzeć Greków, bo widziała w tym istotne rozszerzenie strefy swoich wpływów, chciała jednak uniknąć konfliktu z Wielką Brytanią i Francją, która również z niechęcią myślała o rosyjskiej ekspansji. Trzy mocarstwa doszły w końcu do porozumienia: zbrojna demonstracja miała skłonić Stambuł do przyznania Grekom autonomii. Takie rozwiązanie satysfakcjonowałoby państwa zachodnie, Rosję i europejską opinię, a byłoby też, jak sądzono, do strawienia dla Turcji. Turcja stawiła jednak opór i wbrew zamiarom interweniujących mocarstw doszło do wojny. W październiku 1827 r. flota osmańska została zniszczona w zatoce Navarino przez połączone siły Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji; wojska tureckie wyparto następnie z Grecji, Rosjanie zaś dotarli latem 1829 r. pod Stambuł. Tu armia rosyjska wstrzymała swe działania, zdobycie stolicy imperium groziło wojną z państwami zachodnimi. Pokój, który zawarto jesienią 1829 r. w Adria