MAREK OSTROWSKI: – Pańska powieść „Zwycięstwo armii Napoleona” to fikcja historyczna, niemniej początek akcji osadza pan w realiach: bardzo spóźnionym – z militarnego punktu widzenia – wejściu Napoleona do Moskwy, 14 września 1812 r. VALÉRY GISCARD D’ESTAING: – Napoleon tam wszedł i pozostał trzy tygodnie – nic nie robiąc. Gdyby – jak przedstawiam – nakazał natychmiastowy odwrót, mógłby zmienić bieg dziejów. Takie założenie ma cechy prawdopodobieństwa. Nadto książka zdradza wielką sympatię dla Polski. Napoleon proklamuje Królestwo Polskie, koronę daje Józefowi Poniatowskiemu, także główna postać kobieca w powieści to Polka. Polacy pod Poniatowskim byli największą po Francuzach grupą narodową Wielkiej Armii, nie potrzebuję tu wychwalać waszej kawalerii. W moim wyimaginowanym zwycięstwie Polska zyskuje więc najwięcej; ponadto dla zapewnienia Europie bezpieczeństwa trzeba było poskromić zapędy Rosji i Prus. Co do postaci, moc uwodzicielska Polek jest doskonale znana. Zresztą, jedyni żyjący dziś potomkowie Napoleona pochodzą z linii polskiej: to potomkowie hrabiego Colonny Walewskiego, syna Marii Walewskiej. Wracając do realiów: przesłanki militarne upadku Napoleona zarysowują się podczas tej katastrofalnej wyprawy na Rosję? Tak, to jasne. Bitwa nad rzeką Moskwą, la bataille de Moskova (tak Francuzi nazywają bitwę pod Borodino), była ostatnim wielkim zwycięstwem reżimu. Potem – właśnie ze względu na spóźniony odwrót z Rosji – cała wyprawa stała się początkiem upadku militarnego Napoleona. Odczytuję więc tę książkę jako – przynajmniej pośrednio – bardzo surową krytykę Napoleona. Kreśli pan bowiem wspaniały bieg wypadków w Europie, gdyby Napoleon miał tyle strategicznej mądrości, by wycofać się na czas. Krytykę, niewątpliwie, a może raczej spostrzeżenie, iż prawdopodobnie z powodów medycznych, stanu zdrowia, Napoleon nie potrafił już podjąć właściwej decyzji. Moja książka opisuje właśnie, jak powinna była wyglądać decyzja dobra: opuścić Moskwę natychmiast. To zdanie jest zresztą zachętą do czytania: w wydaniu francuskim umieszczono je na obwolucie. Nie można było negocjować z carem Aleksandrem, bo był daleko, w Petersburgu. Ogłoszono światu, że Napoleon zdobył Moskwę i rzeczywiście zdobył ją. To powinno było wystarczyć. Ale nie wystarczyło. Czy to była pycha władzy? Tak pan sugeruje: nadmierna duma w polityce, zawrót głowy od władzy i sukcesów prowadzi do katastrof… To zawsze tak się dzieje. Francja była w tamtych czasach dominującą w świecie potęgą wojskową. Jeśli przestudiować historię takich dominujących potęg, wyjdzie na jaw, że pewnego dnia popełniają śmiertelny błąd. Na przykład Niemcy prawdopodobnie stanowiły dominującą potęgę w 1940 czy 1941 r. Ale popełniły absurdalny błąd wkraczając do Rosji, gdzie w końcu zostały zmasakrowane. Takie potęgi niemal zawsze kończą się na skutek własnej błędnej decyzji, która je niszczy. Czy wtedy, jeszcze przed Waterloo, po klęsce w Rosji, opinia francuska odniosła się krytycznie do Napoleona? Kiedy zmarnował Wielką Armię, największe wówczas zgrupowanie wojsk na świecie? Bardzo trudno to orzec. System informacji nie był przecież ani trochę podobny do dzisiejszego. Ludność niewiele wiedziała, opierano się na pogłoskach, wiadomości z Rosji do Francji docierały po minimum 8–10 dniach poprzez świadków wydarzeń, ale ci przecież wcale nie musieli dysponować dokładnymi informacjami. Ciekawe zresztą, że w środowisku wojskowym Napoleon pozostał popularny do samego końca. I chociaż dowodził bitwami, w których dochodziło do prawdziwej masakry – w bitwie nad Moskwą, po stronie Wielkiej Armii, padło 40 tys. zabitych – to Napoleon w tej armii dalej był lubiany. Kiedy przejeżdżał wśród żołnierzy – ci krzyczeli: Niech żyje cesarz! A zwykli ludzie w czasach Restauracji? Ludzie byli zdruzgotani. Przecież do Paryża wkroczyli car Aleksander i król pruski. Doszło więc do okupacji wojskowej Paryża, co się przedtem w historii nigdy nie zdarzyło. Zdruzgotani bądź co najmniej zdezorientowani. Ale pozostali Napoleonowi wierni. W ulicznych piosenkach, jakichś opowiadaniach czy balladach – dalej wychwalano Napoleona. Nie mieli mu więc za złe tej klęski? Nie obwiniali go za nią? Tego nie wiem na pewno, choć na to wygląda. Napoleon – również dzięki swym pamiętnikom – staje się bohaterem Francji i rewolucyjnej Europy. W 1840 r. władze sprowadzają jego prochy do Paryża, grób w kościele u Inwalidów staje się miejscem pielgrzymek. A kiedy pojawiają się głosy krytyczne? Pamiętajmy, że zaraz na początku, po ostatecznej jego klęsce, doszło do zmiany reżimu. Powrócono do monarchii, niektórych zwolenników Napoleona odsunięto, innych, jak marszałka Neya – rozstrzelano. Ale to wszystko działo się w kręgu władzy. Natomiast wśród ludności wizerunek Napoleona pozostał bardzo silny. Jak mówię, była cała seria ludowych piosenek, w których Napoleona wychwalano. Napoleon był nie tylko wielkim dowódcą wojskowym, ale również, jak byśmy dziś powiedzieli – intelektualistą. Tak, i na przykład w powozie, którym jeździł, zainstalował małą biblioteczkę. Z Goethem dyskutował o „Cierpieniach młodego Wertera”. Czy Kodeks Napoleona Francuzi przypisywali mu za osobistą zasługę? Tak, przypisywali jemu osobiście. Trzeba podkreślić, że dodał on – jak byśmy dziś powiedzieli – osobistą wartość dodatkową wielu dziełom. Francja miała stary system wymiaru sprawiedliwości, jeszcze z czasów feudalizmu, nieco poprawiony pod ancien régime (dosł. stary porządek; tak w republikańskiej Francji nazywano system rządów istniejący do 1789 r. – przyp. red.). W połowie XVIII w. kanclerz Francji przygotował reformę wymiaru sprawiedliwości, która w życie nie weszła. Napoleon w kodeksie cywilnym przejął wiele pomysłów kanclerza; oczywiście korzystał z pracy innych, ale odciskał na nich swoje piętno. Podam przykład: współczesne ustawy czy traktaty są bardzo często niezrozumiałe, w każdym razie trudno czytelne. Na tym tle wszystkie teksty prawne epoki napoleońskiej są klarowne, bo Napoleon tak chciał i tego wymagał. Jak oficer korsykański, prowincjusz, mógł zrobić karierę w dumnej Francji? Ancien régime kierował się absurdalnymi normami, które ciągle usztywniał. Jeszcze na krótko przed rewolucją nie można było mianować oficerem nikogo, kto nie udowodnił swego szlachectwa. Nawet absolwenta szkoły wojskowej. Napoleon nie tylko te zasady zmienił, ale wykorzystywał uzdolnienia i talent wszystkich, niezależnie od pochodzenia. Nawet wśród marszałków mieliśmy oficerów ancien régime, ludzi rewolucji i potem czasów już napoleońskich. Kierował się bardzo słuszną i sprawiedliwą zasadą, którą podziwiałem: pierwszeństwo dla talentu. Wciąż jednak sporządza się bilanse za i przeciw. Jak pan go ocenia? Można ubolewać z powodu błędów i zakończenia panowania. Od 1811 r. jego drogi stają się skomplikowane, trudne. Ale do tego czasu – poprzez konsulat i cesarstwo – jest postacią bezwzględnie pozytywną. W dziedzictwie po Napoleonie, zwłaszcza we Francji, otrzymaliśmy termin „bonapartyzm”. Co to jest bonapartyzm, co taki termin znaczy we Francji? Gdybym powiedział, że jest pan bonapartystą... Nie jestem. Ale czy to termin pejoratywny? Nie, tylko nie ma wiele wspólnego z sytuacją dzisiejszą. W żadnym innym kraju na świecie, powtarzam – na świecie, w tym i w Chinach, nie było dynastii panującej tak długo jak we Francji. Kapetyngowie rządzili osiem stuleci, odcisnęl