PAŃSTWO PODZIEMNE. Czy określenie „państwo podziemne” nie zawiera wewnętrznej sprzeczności? Innymi słowy, czy może istnieć państwo konspiracyjne, które na ogół nie występuje jawnie, nie sprawuje wyłącznych rządów na żadnym terytorium, nie zawsze potrafi skutecznie egzekwować swoje rozkazy i polecenia? Państwo równoległe, istniejące obok tego jawnego, w którego rękach są garnizony wojskowe, twierdze i jednostki policji, urzędy i sądy, skarbowość, służba dyplomatyczna oraz wszelkie inne atrybuty władzy? Te wątpliwości i pytania zawierają już jakąś cząstkę twierdzącej odpowiedzi, jeśli skonfrontować je z realiami z lat 1862–64. Konspiracyjne kierownictwo powstania styczniowego sprawowało niekiedy kontrolę nad niektórymi miastami i niewielkimi regionami wiejskimi, nie mówiąc już o obszarach leśnych będących terenem działań partyzanckich (o czym w następnych artykułach). Już w noc styczniową okolice Olkusza i Będzina opanowały oddziały dowodzone przez Apolinarego Kurowskiego i aż do przegranej bitwy pod Miechowem (17 lutego) istniała polska administracja cywilna i wojskowa na całkiem sporym obszarze przylegającym do miejsca, gdzie zbiegały się granice Rosji, Austrii i Prus (zwanego później trójkątem trzech cesarzy). W pierwszej połowie marca 1863 r. na południowej Kielecczyźnie powstańczy dyktator Marian Langiewicz urzędował właściwie jawnie. Wszędzie tam, skąd udawało się wyprzeć, choćby na krótko, wojsko rosyjskie, zawieszano polskie herbowe orły, ogłaszano manifesty uwłaszczeniowe i inne dekrety Rządu Narodowego, przeprowadzano pobór do powstańczego wojska i w imieniu powstańczego państwa zbierano podatki. Rzecz inna, że wbrew pierwotnym planom nie udało się na dłużej opanować żadnego większego ośrodka miejskiego, a centralne władze powstania przez cały czas funkcjonowały w kontrolowanej przez wroga Warszawie. W podziemiu istniało jednak wiele jeszcze innych akcesoriów państwowości. Dość sprawny (przynajmniej do późnej jesieni 1863 r.) był system przekazywania rozkazów i odbierania sprawozdań i meldunków między władzami centralnymi a terenowymi. Działali komisarze Rządu Narodowego, cywilni i wojskowi naczelnicy województw, powiatów i parafii. Funkcjonowała powstańcza żandarmeria i wojsko, które potrafiły wymusić posłuch wszędzie tam, gdzie władze rosyjskie nie były dostatecznie silne. Sądy zwoływane przez dowódców powstańczych wydawały wyroki. Kolportowano konspiracyjną prasę, która publikowała akty prawne i rozporządzenia administracyjne niejawnego rządu. Oprócz aparatu przymusu – który jest nieodzownym atrybutem każdej państwowości – istniał potężny przymus społeczny, wynikający z ogromnego w dobie największego nasilenia walk poparcia dla idei powstania i jego przywódców. NARODZINY. CZERWONI I BIALI. Podziemne państwo wyrosło z luźnych ogniw konspiracji, która powstała na przełomie lat 50. i 60. XIX w., a zaczęła rozrastać się od 1861 r. w związku z krwawo stłumionymi manifestacjami religijno-patriotycznymi i powszechnym oburzeniem na poczynania wojskowo-policyjnego reżimu rosyjskiego zaborcy. Od samego początku, czyli od młodzieżowych kółek organizujących demonstracje, prowadzących samokształcenie i stopniowo dochodzących do idei walki o niepodległość, widać zróżnicowanie politycznego i społecznego programu spiskowców. Wśród dominujących w podziemiu tzw. czerwonych można wyróżnić nurt wyłącznie powstańczy i grupę radykałów planujących i wykonujących zamachy terrorystyczne. Wyzwoleńcza frazeologia jednych i drugich zawiera silne akcenty demokratyczne. Potępienia i groźby pod adresem ludzi gotowych do ugody z caratem w imię zachowania swej pozycji majątkowej i społecznej sąsiadują z wezwaniami do narodowej jedności. Tzw. biali z kolei początkowo organizują się głównie dla zapobieżenia powstaniu, liczą na koncesje polityczne ze strony Imperium Rosyjskiego i na pomoc Zachodu. Wielu z nich angażuje się z przyczyn patriotycznych, ale równocześnie pragnie za wszelką cenę odebrać rząd dusz groźnym, a nieodpowiedzialnym „czerwieńcom” i sprawować ideowe i polityczne kierownictwo narodu, tak naprawdę w imieniu ziemiańskiej szlachty i najzamożniejszego mieszczaństwa. Obydwa obozy tworzą struktury, które później zostaną wykorzystane do budowy owego podziemnego czy – jak je wówczas nazywano – tajemnego państwa. OGNIWA CZERWONYCH. W drugiej połowie 1861 r. i pierwszych miesiącach następnego roku rozrastają się zwłaszcza ogniwa spisku czerwonych, przede wszystkim w Warszawie. Początkowo są one niejednolite i zdecentralizowane, stopniowo jednak przybierają formę tzw. dziesiątek i tworzonych z nich setek, choć nie wszystkie mają pełną obsadę. Każdy konspirator powinien znać tylko swego dziesiętnika (dowódca 10 konspiratorów), każdy dziesiętnik – setnika (dowódca 10 dziesiętników), co nie może być ściśle przestrzegane nie tylko na prowincji, lecz również w stolicy, mieście co prawda ponaddwustutysięcznym, gdzie jednak środowiska uczącej się młodzieży, inteligencji, rzemieślników czy robotników, spośród których rekrutowali się członkowie poszczególnych kółek, nie były liczne. Zresztą większość aktywistów mogła poznać się już wcześniej, podczas demonstracji i mszy za ojczyznę  lub w okresie istnienia Delegacji Miejskiej (funkcjonująca do marca 1861 r. nieformalna reprezentacja zamożnych warstw mieszkańców Warszawy) i zorganizowanej pod jej auspicjami służby porządkowej. Niemałe znacznie dla rozwijającego się ruchu narodowego miały narodziny tajnej prasy w sierpniu 1861 r. Stopniowo stawała się ona nie tylko instrumentem propagandy, ale również miejscem publikacji instrukcji organizacyjnych, ostrzeżeń przed kolejnymi posunięciami wroga i ludźmi niegodnymi zaufania. Podobno w sierpniu 1861 r. w Warszawie było ok. 100 samoistnych kółek, stanowiących zalążek późniejszej organizacji miejskiej. Większość ich członków skłaniała się do poglądów i postaw jak na owe czasy lewicowych, choć przeważnie odległych od skrajności. Pamiętać należy, że niemal wszystkich cechowała nie tylko deklaratywna religijność; szczególnie wśród warstw uboższych dążenie do buntu przeciwko obcej władzy było reakcją zarówno na prześladowanie polskości, jak i Kościoła czy wręcz katolicyzmu. OGNIWA BIAŁYCH. Na przełom lat 1861 i 1862 przypadają organizatorskie inicjatywy i poczynania białych: utworzenie ich kierownictwa (tzw. Dyrekcji), wyłonienie sieci mężów zaufania i jej rozbudowa, zbieranie funduszy, nawiązanie kontaktów z konserwatywnym odłamem niepodległościowej emigracji, czyli z utworzonym przez księcia Adama Czartoryskiego Hotelem Lambert. Zaufanie wśród ziemiaństwa i kontakty przywódców i członków Towarzystwa Rolniczego ułatwiają pozyskanie szlacheckiej prowincji. Na wsi biali w zasadzie dominują, w miastach muszą dzielić się wpływami z czerwonymi, w konspiracyjnej Warszawie na dobrą sprawę nie mają czego szukać. KOMITET CENTRALNY NARODOWY. W Warszawie bowiem już w październiku 1861 r. powstaje Komitet Ruchu, później zwany Komitetem Miejskim, który – według wyrażenia Franciszki Ramotowskiej, najwybitniejszej badaczki polskiego państwa podziemnego – staje się w połowie 1862 r. ojcem Komitetu Centralnego Narodowego, z udziałem m.in. Jarosława Dąbrowskiego, Ignacego Chmieleńskiego, Bronisława Szwarcego i Agatona Gillera. Właśnie to ciało będzie po raz pierwszy opatrywać swoje pisemne zarządzenia pieczęcią (na razie ma ona formę dwóch złączonych rąk z napisem „Równość, Wolność, Niepodległość”), głosić program walki zbrojnej o „wolną Polskę od morza do morza” i wydawać odezwy skierowane do poszczególnych grup społecznych i do całego narodu, w których znajdą się elementy wizji przyszłej Polski jako kraju demokratycznego, z republikańskim ustrojem, uwłaszczonymi chłopami, ostatecznym zniesieniem przywilejów feudalnych, równouprawnieniem mniejszości etnicznych i religijnych. Siłą komitetu będzie, jak wspomniano, organizacja warszawska licząca w czerwcu 1862 r. ok. 3 tys. zaprzysiężonych członków, z czego mniej więcej 70 proc. stanowili robotnicy i rzemieślnicy. STRUKTURA ORGANIZACJI NARODOWEJ. Właśnie latem tego roku zaczęto budować, biorąc pod uwagę te wzorce, tajną Organizację Narodową, która w zamyśle miała objąć nie tylko Królestwo Polskie, lecz także inne ziemie dawnej Rzeczpospolitej pod zaborem rosyjskim, pozostałe zabory i emigrację. Przewidywano, że powstaną tam osobne, podporządkowane KCN, ale w pewnym zakresie autonomiczne komitety. Równocześnie Komitet Centralny Narodowy zadeklarował, że pełni funkcje rządu, a władze rosyjskie należy uznać za nielegalne. Organizację Narodową na prowincji tworzono pod kierownictwem naczelników powiatów i województw, według dawnego podziału administracyjnego. Sam KCN sprawował nad nią „władzę nieograniczoną”, był ciałem kolegialnym składającym się pierwotnie z siedmiu osób i dzielił początkowo na sześć wydziałów: Warszawy, Prowincji, Stosunków Zagranicznych, Prasy, Policji i Skarbu. Dla lepszego zachowania konspiracji poza ową strukturą funkcjonował zrazu Komitet Wojskowy (w okresie późniejszym Wydział Wojny Rządu Narodowego). W ciągu następnych kilkunastu miesięcy owe centralne organy podziemnej władzy będą się przekształcać, rozbudowywać i wielokrotnie zmienią swój skład personalny. Najszybszy okres rozrastania się Organizacji Narodowej przypada na drugą połowę 1862 r. i pierwsze miesiące powstania. Jej lokalne ogniwa inicjują w wielu przypadkach wysłannicy (tzw. agenci) Komitetu Centralnego Narodowego, którzy starają się nadawać im w miarę możliwości jednolitą formę i kontrolować po pewnym czasie ich funkcjonowanie. Równocześnie dokonuje się – po części w sposób naturalny, po części wskutek świadomej oceny owych inicjatorów i kontrolerów – selekcja prowincjonalnych kadr. Stronią od nich oczywiście biali, lojalni wobec własnej, skądinąd luźniejszej hierarchii. Zgłaszają się przeważnie ludzie młodzi o radykalnych poglądach, ale bardzo często nieprzygotowani do pełnienia swych funkcji, niesprawdzeni w praktyce i nieposiadający wystarczającego autorytetu w środowiskach społecznych, którymi mieli kierować. Jak się okaże w przyszłości, niektórzy z nich, silni w sferze werbalnych deklaracji, nie posiadali także wystarczającej odwagi i determinacji. U schyłku 1862 r. Komitet Centralny Narodowy dysponuje już rozwiniętą kancelarią, która opracowuje i rozsyła w teren pisma adresowane do niższych instancji oraz przyjmuje i sumuje meldunki i raporty. W korespondencji tej pojawia się pieczęć z herbami Polski i Litwy i napisem w otoku „Komitet Centralny Narodowy”. Gdzieś od lata 1863 r. przybierze ona jeszcze inną formę: do polskiego orła i litewskiej Pogoni dojdzie jeszcze ukraiński (czy jak wówczas mówiono i pisano – ruski) herb przedstawiający archanioła Michała z mieczem w dłoni. Napis natomiast uzyska formę „Rząd Narodowy” albo rzadziej – „Polski Rząd Narodowy”. Osobnych, skromniejszych pieczęci zaczną używać poszczególne agendy rządowe. Jak w praktyce działały naszkicowane tu struktury organizacyjne i jakie stawiały sobie zadania i cele? Początkowo dość ściśle oddzielano od siebie sferę cywilną i wojskową, chociaż obie w warunkach przedpowstaniowych i powstańczych przeplatały się ze sobą (dopiero w czasie rządów Traugutta przeprowadzono ich unifikację). Organizacja cywilna miała przede wszystkim kształtować nastroje, zdobywać nowych współpracowników, śledzić poczynania administracji zaborczej i w miarę możliwości bojkotować jej zarządzenia, budować autorytet własny i Rządu Narodowego. Zadaniem naczelników wojskowych różnego szczebla było oczywiście przede wszystkim gromadzenie broni, układanie w porozumieniu ze zwierzchnikami planów militarnych, ćwiczenie kandydatów na przyszłych żołnierzy wojska narodowego. Wspólnie na ogół starano się tworzyć sieć łączności służącą obustronnemu komunikowaniu się z centralą. PAŃSTWO W TERENIE. W Królestwie Polskim tworzenie alternatywnego państwa szło w miarę sprawnie, chociaż obojętność czy nawet niechęć białych dawała się we znaki. Bardzo znaczne wpływy mieli oni w zachodniej części kraju, zwłaszcza w Kaliskiem, nieco mniejsze na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie. Trochę pomogły zapewne odezwy propagandowe skierowane do ziemiaństwa, w których odżegnywano się od rzekomego komunizmu i zapewniano, że decyzja o wybuchu powstania nie będzie pochopna ani przedwczesna. Kiepsko natomiast przedstawiała się sytuacja na wschód od Bugu. Powstałe pod koniec 1862 r. Komitety Litwy i Rusi nie mogły liczyć na masowe poparcie tamtejszych polskich elit, świadomych swojej słabości wobec obcojęzycznych, na ogół prawosławnych chłopów, świeżo przy tym uwłaszczonych przez carski rząd. Tutejsze zamożne ziemiaństwo w sporej części skłaniało się ku ugodzie z zaborcą, a hasła czerwonych uznawało za groźne rewolucyjne mrzonki. Można było liczyć niemal wyłącznie na młodych entuzjastów ze środowisk studenckich i inteligenckich oraz zdecydowaną mniejszość patriotycznej szlachty. Znacznie lepiej szło konstruowanie Organizacji Narodowej w Galicji, gdzie na jej czele stanęła uznająca zwierzchnictwo KCN Rada Naczelna Galicyjska. Natomiast pod zaborem pruskim czerwonym nie udało się aż do początku 1863 r. zbudować jednolitej siatki konspiracyjnej podlegającej Warszawie. URZĘDNICY I DUCHOWNI. Siłą podziemnego państwa było m.in. pozyskanie wielu polskich urzędników i funkcjonariuszy władzy oficjalnej. W ten sposób można było śledzić plany i ruchy przeciwnika, a niekiedy je torpedować. Szczególnie cenne stało się zwerbowanie w Warszawie sporej grupy polskich członków carskiej policji, których równocześnie wciągnięto w szeregi policji narodowej. Dzięki temu udało się np. zdemaskować paru groźnych agentów; niektórzy z nich zostali zasztyletowani, co wywarło duży wpływ na zwiększenie bezpieczeństwa konspiracji. Regułą zarówno w stolicy, jak i na prowincji było wsparcie ze strony młodych, niższych urzędników, zwłaszcza kancelistów i aplikantów. Ci z wyższych szczebli mieli więcej do stracenia, łatwiej też było im uwierzyć w powodzenie reform Aleksandra Wielopolskiego, naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego, które rokowały im szybkie kariery. Bardzo duże znaczenie dla tajemnego państwa miała postawa duchowieństwa katolickiego. Również i tutaj widać zróżnicowanie zależne od pozycji, stanowiska i po części wieku: biskupi właściwie bez wyjątku dystansowali się od ruchu narodowego albo nawet go potępiali, chociaż potrafili również krytykować carskie władze i ich politykę. Średni kler przyjmował niejednolite postawy. Większość przedstawicieli niższego duchowieństwa, parafialnego i zakonnego, angażowała się nieraz bardzo gorliwie w podziemną działalność. Niektórzy usiłowali pośredniczyć między białymi i czerwonymi w imię narodowej jedności. Inni przychylali się wręcz ku czerwonym. U schyłku 1862 r. na siedmiu diecezjalnych zjazdach duchowieństwa organizowano akcje składania przysięgi na wierność Komitetowi Centralnemu Narodowemu; ocenia się, że złożyło ją ogółem kilkuset księży. Co aktywniejsi obejmowali stanowiska naczelników parafialnych, miejskich czy powiatowych. Wikary z parafii św.  Aleksandra w Warszawie ks. Karol Mikoszewski znalazł się w składzie Komitetu Centralnego Narodowego, który podjął ostateczną decyzję o wybuchu powstania. CODZIENNOŚĆ PODZIEMNEGO PAŃSTWA. Oczywiście nie wszystkie polecenia i rozkazy KCN były powszechnie wykonywane. Zwłaszcza że było ich sporo, a respektowanie wielu z nich mogło dużo kosztować – dosłownie i w przenośni. Jeszcze w sierpniu wydano niełatwy do spełnienia zakaz płacenia podatków rządowi carskiemu, rozpisano natomiast pożyczkę narodową, a następnie wyznaczono nowy podatek narodowy. Miał on wynosić 0,5 proc. od majątku nieruchomego i kapitałów oraz 5 proc. od rocznego doc