TRZYNASTY ORDYNAT, ROZUMNY KONSERWATYSTA. Aleksander hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski urodził się 13 marca 1803 r. Był dziedzicem mocno już uszczuplonej ordynacji pińczowskiej obejmującej żyzne ziemie południowej Kielecczyzny; oryginalny tytuł Myszkowscy uzyskali u schyłku XVI w. od papieża Klemensa VIII, a po wymarciu tego rodu w 1729 r. przeszedł on na ich krewnych, Wielopolskich, wraz z majątkami i nazwiskiem. Trzynasty ordynat odebrał bardzo staranne wykształcenie w ekskluzywnej wiedeńskiej akademii Theresianum oraz na Uniwersytecie Warszawskim i w Getyndze, gdzie w 1825 r. obronił doktorat z filozofii. Podczas powstania listopadowego jako radca w Ministerstwie Spraw Zagranicznych został wysłany do Londynu, by zabiegać o poparcie rządu brytyjskiego. Ta nieudana misja przekonała go, że nie sposób liczyć na pomoc państw zachodnich, które nie mają poważniejszych interesów w Europie Środkowowschodniej i lękają się konfliktu z potężną Rosją. Od tego właśnie momentu margrabia stał się konsekwentnym rzecznikiem ugody polsko-rosyjskiej. Przez następnych kilkanaście lat zajmował się jednak głównie gospodarowaniem w swych dobrach i prowadzeniem majątkowych sporów sądowych. Jego poglądy można określić mianem rozumnego konserwatyzmu, który dopuszcza ograniczone reformy społeczne i polityczne, z zachowaniem dominującej pozycji polskiego ziemiaństwa. LIST SZLACHCICA O SŁOWIAŃSKIEJ WSPÓLNOCIE. Na arenę publiczną powrócił w 1846 r. publikując słynny, wydany anonimowo „List szlachcica polskiego do księcia Metternicha”. Była to deklaracja wierności dla dynastii Romanowów, złożona w dramatycznej chwili: po sprowokowaniu przez Austriaków krwawych rozruchów chłopskich, których ofiarą padło kilkuset mieszkańców szlacheckich dworów, w tym kobiety i dzieci. W tej sytuacji Wielopolski uznał Rosję za zaborcę mniej bezwzględnego, a przy tym za ostoję porządku wobec groźby rewolucji społecznej. Nawoływał do ostatecznego wyrzeczenia się przez Polaków niepodległościowych dążeń. Nie dopominał się nawet o przywrócenie autonomii Królestwa Polskiego, nie krytykował wojskowo-policyjnego reżimu, lecz odwoływał się do „słowiańskiej wspólnoty” łączącej Polaków i Rosjan oraz wyrażał nadzieję, że lojalna postawa przywróci zaufanie cara do jego poddanych znad Wisły. Między wierszami znalazła się sugestia, że w takiej sytuacji Polacy mogliby liczyć na kariery w rosyjskiej armii i administracji, na wzór Niemców z guberni nadbałtyckich. Program ten z oburzeniem odrzuciła większość polskiej opinii publicznej, w tym wielu konserwatystów. W Petersburgu natomiast został przemilczany. POLITYCZNA GRA Z ROSJĄ. Jego czas nadszedł wiosną 1861 r., gdy w dobie demonstracji religijno-patriotycznych, wobec perspektywy buntu niepokornych Polaków i nacisków politycznych Zachodu, carat zgodził się na niewielkie ustępstwa. Margrabia został wówczas kierownikiem resortów sprawiedliwości oraz oświaty w Królestwie Polskim; mianowano go m.in. dlatego, że pozbawiony był niemal całkowicie poparcia rodaków, z których wielu uznawało go za zdrajcę. Podziemna „Strażnica” pisała: „podjął tekę ministerialną z bruku krwią rodaków oblanego (...) patrzył obojętnie, jak w kościołach jego współwyznawców (...) mordowano. Wielopolski mścić się może na studentach, hardo przemawiać do ziomków, a płaszczyć przed gnębicielami Ojczyzny. Wielopolski – pyszny wobec słabych, niski wobec zwycięzców (...) nie chce niepodległości Polski, lecz na wieki pragnie ją związać z Moskwą”. Margrabia przystąpił do politycznej gry, chociaż szanse były niewielkie. Usiłował stawiać warunki i wytargować jak najwięcej. W rozmowach z rosyjskimi dostojnikami i samym carem Aleksandrem II proponował utworzenie w Warszawie senatu z kompetencjami ustawodawczymi i Sądu Najwyższego, ustanowienie Rady Stanu, sejmików prowincjonalnych, rad powiatowych i miejskich. Postulował także oczynszowanie chłopów i równouprawnienie Żydów. Administracja i szkolnictwo miały spoczywać całkowicie w polskich rękach. NACZELNIK RZĄDU CYWILNEGO. Zgodził się uczestniczyć we władzy, mimo że tylko część z tych postulatów została spełniona. Po długich rozmowach w Petersburgu wrócił do rozgorączkowanej Warszawy latem 1862 r. jako naczelnik rządu cywilnego u boku stosunkowo liberalnego namiestnika – rodzonego brata cara, wielkiego księcia Konstantego Mikołajewicza (bratanka despotycznego Konstantego Pawłowicza sprzed powstania listopadowego). Usiłował realizować reformy, wspierając jednocześnie represje, co ściągnęło nań nienawiść radykalnego skrzydła rosnącego w siłę podziemia. Dwukrotnie w sierpniu 1862 r. organizowano nań nieudane zamachy. Próbowali ich dokonać młodzi warszawscy rzemieślnicy, którzy zostali następnie ujęci i straceni; patriotyczna opinia publiczna uznała ich za bohaterów, chociaż koła konserwatywne potępiły ich czyn. Nawet jednak i one dalekie były w większości od jednoznacznego uznania zasług margrabiego. Tymczasem doprowadził on do wyboru rad miejskich i powiatowych o ograniczonych kompetencjach. Przeforsował oczynszowanie chłopów, choć nie zaspokoił w ten sposób żądań wsi domagającej się uwłaszczenia. Stanowiska urzędników i nauczycieli powierzał Polakom. Dzięki niemu ogłoszono carski ukaz o równouprawnieniu Żydów. W listopadzie 1862 r. pod nazwą Szkoły Głównej reaktywowany został Uniwersytet Warszawski. Wielopolski nie docenił jednak konspiracji patriotycznej, która tworzyła właśnie podziemne państwo polskie i w znacznej mierze sprawowała rząd dusz. Wymierzona w nią branka przyspieszyła tylko wybuch powstania. Gdyby jeszcze wystąpienia zbrojne kierowane przez czerwonych okazały się krótkotrwałą ruchawką! Wbrew oczekiwaniom przybierały one jednak na sile, a wiosną1863 r. – w obliczu interwencji dyplomatycznej państw zachodnich – powstanie poparło także stronnictwo białych. ŚMIERĆ POLITYCZNA. Oznaczało to schyłek kariery margrabiego. Gwoździem do jego politycznej trumny stało się chyba przekazanie podziemnemu Rządowi Narodowemu przez polskich urzędników skarbowych zawartości Kasy Głównej Królestwa Polskiego. Na wieść o tym Wielopolski dostał podobno lekkiego ataku apopleksji. Nie mógł już nawet gwarantować lojalności własnych podwładnych. Z końcem czerwca 1863 r., załamany i chory, poprosił o urlop, który we wrześniu zastąpiła ostateczna dymisja. Rosja zdecydowała się na stłumienie powstania przy zastosowaniu terroru i odpowiedzialności zbiorowej, co przekreśliło całkowicie plany i wysiłki ugodowców. Sam Wielopolski nie odegrał już żadnej roli. Dotknięty niełaską cara udał się na emigrację do Drezna, gdzie zmarł 30 grudnia 1877 r. SPORY O WIELOPOLSKIEGO W XIX W. Spory o jego polityczne dziedzictwo odżyły niemal natychmiast po jego śmierci. Syn Zygmunt zamówił wówczas hagiograficzną biografię ojca u swego przyjaciela, ultrakonserwatywnego historyka Henryka Lisickiego. Zadowolony z rezultatu pisał doń: „O twym dziele sądzę, że (...) winno stać się katechizmem narodowo-politycznym”. Widać wyraźnie, że celem nie miała tu być prawda historyczna. Nieco wcześniej opublikował swoją wersję żywota margrabiego dawny działacz białych, publicysta Agaton Giller. Oczywiście jego książka od pierwszego do ostatniego wiersza przepojona była niechęcią do koncepcji ugodowych i prób ich realizacji. Autor zamknął ją słowami: „Tylko w świetle kłamstwa Wielopolski może być przedstawiony jako wielki mąż stanu”. Żywa polemika trwała aż do schyłku XIX stulecia. Uczestniczyli w niej przedstawiciele krakowskich Stańczyków. W zasadzie akceptowali oni po niewczasie linię polityczną Wielopolskiego, ale bronili też racji białych. Z kolei rzecznik liberalnego nurtu polityki ugodowej Włodzimierz Spasowicz, choć również nie szczędził pochwał, zarzucał Wielopolskiemu niedostateczną „postępowość”. W podobnym duchu przemawiał także Walery Przyborowski, autor pierwszych bardziej gruntownych studiów na temat wyd