CO ZROZUMIAŁ KOŚCIUSZKO. Przez wieki chłopi znajdowali się na marginesie życia narodowego i byli najbardziej wyzyskiwaną grupą społeczną. Ich przeszłość historyczna i położenie były poważną barierą w utożsamianiu się z narodem, w którym prym dzierżyła szlachta. Doświadczenia spiskowe i powstańcze dowodziły jednak, że narodowe zrywy podejmowane bez szerszego udziału chłopów nie mogły zakończyć się powodzeniem; a także że udział chłopów w akcji niepodległościowej uzależniony jest od stworzenia perspektywy zmiany stosunków społecznych oraz pracy na rzecz narodowego uświadomienia. Najwcześniejszym symbolem walki chłopów o niepodległość państwa polskiego jest osadzona na sztorc racławicka kosa. Naczelnik Tadeusz Kościuszko 24 marca 1794 r. ogłosił na krakowskim Rynku akt powstania i zapowiedział, że za samą szlachtę bił się nie będzie, wciągnął do powstania chłopów, obiecując im w uniwersale połanieckim uwłaszczenie. Chłopscy kosynierzy zaważyli na wynikach bitwy pod Racławicami (4 kwietnia 1794 r.), która stała się sygnałem do podjęcia walki na terenie całej Rzeczpospolitej. 16 sierpnia Kościuszko osobiście wręczył kosynierowi Stanisławowi Dobrosiowi chorągiew, na której wyhaftowany był snop żyta, obok skrzyżowana pika z kosą, czapka magierka, a na karmazynowym płacie hasło „Żywią i bronią”. W chłopskiej świadomości z insurekcji kościuszkowskiej najgłębiej jednak utkwił obraz Bartosza Głowackiego, bohatera spod Racławic, awansowanego do stopnia chorążego za męstwo i zdobycie nieprzyjacielskiego działa. RAZ Z CHŁOPAMI, RAZ BEZ CHŁOPÓW. Powstanie kościuszkowskie upadło. Idea walki żyła jednak w polskich legionistach, wiarusach wielu kampanii napoleońskich. Chłopi walczyli w 1812 r. w armii Księstwa Warszawskiego, gdzie wprowadzano wzory rewolucyjnej armii francuskiej, w której liczyło się nie szlacheckie pochodzenie, lecz żołnierskie cnoty – bitność, dzielność i odwaga. Byli w przyszłej armii Królestwa Polskiego, zdobywali pod Stoczkiem „armaty rękami czarnymi od pługa”, z chłopskim hymnem „Gdy naród do boju...”. A choć nie było kosynierów w powstaniu listopadowym, to jego armia także miała chłopski wkład. Powstanie, które wybuchło 29 listopada 1830 r., sejm uznał za narodowe. Włościanie nie decydowali jednak o jego losie. Chłop chciał przede wszystkim poprawy swojego położenia ekonomicznego, a szlachta niepodległości lub choćby autonomii państwa. Elity przywódcze powstania przeciwne były „rewolucji socjalnej”. KARTA PAŃSZCZYŹNIANA. W latach 60. XIX w. rzesze ludu wiejskiego stanowiły ponad 3/4 społeczeństwa. Organizatorzy zrywu powstańczego w 1863 r. zdawali sobie sprawę, że zwycięstwo jest uwarunkowane udziałem w walce chłopów, a dążenie polskich chłopów do uzyskania ziemi na własność mogło być szansą dla pozyskania ich do walki z zaborcą. Z drugiej strony uświadamiali sobie stan nastrojów na wsi wywołanych antychłopską postawą szlachty oraz działaniami administracji zaborcy, podsycającej nieufność wsi do dworu. W tej sytuacji kierownictwo ruchu powstańczego, głosząc hasła narodowe, jednocześnie stale podkreślało konieczność zniesienia pańszczyzny jako czynnika decydującego w mobilizacji rzesz chłopskich. W odezwie Komitetu Centralnego Narodowego z 31 lipca 1862 r. czytamy: „Rząd starać się będzie, aby masy ludu wiejskiego, z wiekowej odrętwiałości wytrącone, służbie ojczystej oddane, znalazły w tym rządzie przewodnika na drodze do nowego bytu ekonomicznego i politycznego. Prawa w tym względzie ustanowione przestrzegane będą z całą ścisłością, a każde ich pogorszenie nieubłagana sprawiedliwość dosięgnie”. O słuszności postępowania działaczy przygotowujących akcję powstańczą utwierdzały wydarzenia z chłopskiego ruchu oporu przeciwko odrabianiu pańszczyzny w 1861 r. Organizatorzy powstania rozwinęli przed jego wybuchem ogromną akcję propagandową, zapewniając chłopów, iż zapowiedziane reformy w kwestii włościańskiej zostaną zrealizowane. Docenienie wagi problemu symbolizowała dewiza na pieczęciach Rządu Narodowego: „Wolność – Równość – Niepodległość”, zastępująca kościuszkowskie hasło „Wolność – Całość – Niepodległość”. POWSTAŃCZA OFERTA UWŁASZCZENIOWA. W dniu wybuchu powstania ogłoszony został manifest do narodu oraz dekrety Komitetu Centralnego Narodowego, znoszące przywileje stanowe i wprowadzające w trybie natychmiastowym uwłaszczenie. Chłopi otrzymywali prawo własności swoich gospodarstw, uchylono czynsze, w zasadzie zaakceptowano też chłopskie prawa do serwitutów (służebności). Jednocześnie obiecywano nadanie ziemi dla bezrolnych uczestników powstania po jego zakończeniu, każdy z nich miał otrzymać 3 morgi ziemi z dóbr narodowych. Dekrety nie naruszały stanu posiadania obszarników, gdyż ich twórcy nie chcieli zrażać do powstania szlachty. Właścicielom ziemskim zapewniano indemnizację (odszkodowanie) ze skarbu państwa. Manifest Rządu Narodowego w 1863 r. poszedł tak daleko, że gdyby był ogłoszony w okresie międzywojennym, uznano by go za bolszewizm – ponieważ oddawał chłopom ziemię darmo. UWŁASZCZENIOWA OBSTRUKCJA. Dekrety uwłaszczeniowe odegrały wprawdzie decydującą rolę w pozyskiwaniu przychylności chłopów dla ruchu powstańczego, ale przed władzami powstańczymi trudności piętrzyły się nadal. Wśród powstańczych frakcji: czerwonych – zwolenników uwłaszczenia chłopów, i białych – dążących do minimalizacji radykalizmu społecznego, dochodziło na tym tle do ostrych tarć. Problemy stwarzali także chłopi, znani ze swej powściągliwości, ostrożności, nieufności do panów, w swojej masie nieuświadomieni narodowo. Ogół szlachty polskiej natomiast, mimo odpowiedzialności za losy powstania i świadomości, że udział chłopów był konieczny w prowadzonej walce, nie współdziałał z Rządem Narodowym w tej kwestii. Szlachta folwarczna, z wyjątkiem nielicznych, nie chciała uznać decyzji powstańczego rządu. Nadal żądała świadczeń, okupów, nierzadko zaległej pańszczyzny i czynszów. Z łamaniem prawa szło w parze złe, niekiedy nawet okrutne traktowanie chłopów. Wieś zachowywała więc dużą rezerwę wobec powstania. Chłopi woleliby otrzymać ziemię legalnie – od państwa, a nie od iluzorycznej władzy powstańczej (nie wszędzie też zapowiedź reform dotarła). Początkowo pozostawali w większości bierni i obojętni, a nawet niechętni walce z caratem. Niepewni swej przyszłości trzymali się od powstańców daleko. Widzieli w nich wojsko stworzone przez „panów polskich”, by służyło sprawie „Polski szlacheckiej”. Taką mieli pamięć przekazaną przez dziadów i ojców. PROPAGANDA CARSKA. Niechęć szlachty ze stronnictwa białych do reformowania stosunków włościańskich i stosowana przez nich taktyka niemówienia chłopom o decyzjach rządu – podjętych zresztą pod presją czerwonych – wydatnie ograniczyły udział chłopów w walce. Ludność wsi stała się jednocześnie przedmiotem zabiegów ze strony zaborców. Propaganda carska przestrzegała przed zwycięstwem ruchu powstańczego, który może przywrócić poddaństwo, utrzymać pańszczyznę i na zawsze pozbawić chłopów prawa własności ziemi. Mówiono chłopom, że cesarz Rosji dawno chciał ich uwłaszczyć i znieść pańszczyznę, jedynie polska szlachta stała temu na przeszkodzie. Propaganda taka trafiała na podatny grunt. „CZYJA PAŃSZCZYZNA, TEGO OJCZYZNA”. Często powtarzane było zawołanie „czyja pańszczyzna, tego ojczyzna”. Odpowiadano tym na wezwanie szlachty nakazującej chłopom iść do powstania. Na południu kraju zdarzały się napady na dwory i współdziałanie z administracją carską, co zmuszało władze powstańcze do represji w stosunku do wsi. Na Podlasiu, Mazowszu, w południowej części Lubelszczyzny oraz na Kielecczyźnie sytuacja wyglądała lepiej, a udział chłopów w szeregach powstańców był pokaźniejszy. Historycy wskazują na chłopów z dóbr narodowych i innych oczynszowanych jako tych, którzy pierwsi łączyli się z walką, dając tym wyraz lepszego rozumienia sprawy narodowej. Bronisław Deskur, szlachcic podlaski, członek komitetu przygotowującego powstanie, naczelnik powiatu radzyńskiego, następnie organizator oddziałów powstańczych na Kurpiach, pisał: „Służba dworska, parobcy folwarczni, straż leśna, lokaje, furmani, kucharze, po większej części byli dziesiętnikami, od nich rozeszła się organizacja. Ci pionierzy organizacji korzystali z każdej sposobności, aby swe dziesiątki uzupełnić”. Jako pierwsza ze wsi do powstania na Podlasiu szła czeladź dworska. Szczególną gotowość do walki przejawiali chłopi pochodzenia rusińskiego. Wysokim patriotyzmem w tym regionie odznaczała się także szlachta zaściankowa. ZACIĄG CHŁOPSKI. Chłopi nierzadko wyczekiwali na rezultat zmagań w rejonie, uzależniając od niego swój akces. W dziejach powstania styczniowego znajdujemy jednak wiele przykładów, jak bez zwłoki i oczekiwania na rozwój wydarzeń ochotniczo włączyli się do walki partyzanckiej (na Podlasiu, Kujawach, Suwalszczyźnie, Kurpiach, Sandomierszczyźnie, w Łomżyńskiem). Były to nierzadko oddziały złożone z samych chłopów, liczące od 200 do 500 ludzi. Brak broni, jak i wciąż silna niechęć szlachty do chłopów sprawiły jednak, że w okolicach podwarszawskich, w Augustowskiem i na Podlasiu około tysiąca ochotników odprawiono do domu. Obserwator ówczesnych wydarzeń wspominał po latach: „Są okolice, między innymi lubelskie, w których chłopi od początku sprzyjali powstaniu. Latem 1863 r., w czasie mojego pobytu, nastrój chłopów był tam tak gorący, że oczekiwali tylko na hasło, aby pospolitym ruszeniem uderzyć na Moskala. W partiach, przy których bawiłem, a więc w okolicach między Bugiem a Wisłą – większość kosynierów składała się z chłopów; przychylny nastrój wsi wobec powstania można było zresztą poznać po przyjmowaniu w niej oddziałów, po usługach rozmaitego rodzaju oddawanych tak ochoczo powstańcom, podczas gdy przed Moskalami chroniono się tam do lasu”. (Franz L von Erlach, „Partyzantka w Polsce w roku 1863” Warszawa 1919). Ofiarnością i gotowo