POWSTAŃCZY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI. Tajemne państwo podjęło ogromny wysiłek organizacji własnego sądownictwa, z kodeksami włącznie. A wszystko, jak głosił w czerwcu 1863 r. krótkotrwały tzw. rząd czerwonych prawników, „celem wprowadzenia porządku i ładu, a przecięcia samowolności”. Osoby szkodzące powstaniu karano bowiem wcześniej na zasadzie doraźności, co pachniało źle postrzeganym przez część społeczeństwa i zagranicę terrorem. Ruch narodowy musiał się jednak bronić, opierając się na, sformalizowanej z czasem, zasadzie obywatelskiego donosu. Na prowincji naczelnicy oddziałów karali bez doraźnego sądu chłostą, zaś za poważniejsze winy wieszali i rozstrzeliwali. Niektórzy zdobyli ponurą sławę, jak choćby działający w piotrkowskim Józef Oxiński, który spacyfikował wieś Konopnica zmuszoną do współpracy z władzami. Wspominał on, że gdy oskarżonych ustawiono pod murem cmentarnym „przeznaczając do egzekucji po pięciu strzelców na każdego, zwróciłem się do głównego winnego, to jest do sołtysa wsi, zapytaniem, dlaczego tak robił. Gdy nic mi nie przytoczył na swoje uniewinnienie, kazałem go powiesić. Grzmot wystrzałów dał mi znak, że pierwsza egzekucja została wykonana. Zanim została wykonana druga egzekucja krzyk i płacz nadbiegającej kobiety z trojgiem dzieci zmienił me postanowienia, skazałem go na siedemdziesiąt pięć pletni kozackich”. Zabiwszy resztę oskarżonych Oxiński opuszczał Kobylnicę „zadowolony wynikiem mych inkwizycyj i z silnym postanowieniem oczyszczenia wiosek z wysłańców moskiewskich, nawet bez używania formy wyroków wojennych”. SZPIEDZY. Jak pisał analizujący radomskie akta sądowe Witold Dąbkowski, „szpiegiem na rzecz wroga był każdy, kto za ruble czy pod przymusem prowadził wojsko na obóz powstańczy. Konfidentem – ten kto udzielał informacji o ruchach powstańczych oddziałów. Za zdrajcę uważano osobę wskazującą wrogowi, kto we wsi uczestniczył w powstaniu lub udzielał mu pomocy. Podobnych osobników Rząd Narodowy polecał karać śmiercią. Wyroki wykonywać miała żandarmeria narodowa, w której służyło wielu chłopów. Ale to była tylko jedna legalna droga. Drugą stanowiła samoobrona włościan zaangażowanych w powstaniu i zagrożonych z tego tytułu wydaniem w ręce wroga. Ujawniwszy we wsi takiego konfidenta w osobie karczmarza, urlopowanego żołnierza czy nawet sąsiada, zmawiali się i pochwyconego odstawiali do najbliższego oddziału powstańczego, gdzie po krótkiej rozprawie obwinionego wieszano. Jeśli powstańców w pobliżu nie było, sprawiedliwość wymierzali sami włościanie wieszając pochwyconego bez świadków na pierwszym drzewie, byle z dala od wsi”. Dla Oxińskiego każdy urlopowany bądź zwolniony do cywila żołnierz „musiał być ajentem rządowym prowokacyjnym, a jako taki śmiercią karany, a w dodatku niebezpieczny, gdyż dla swego sprytu był do tego wybrany, głupich bowiem ciemięgów do takiej misji nie wybierają. Każdego po wybuchniętym powstaniu urlopowanego żołnierza kazałem pod płot stawiać i rozstrzeliwać, choćby on był najspokojniejszy człowiek”. Lekarz i oficer armii rosyjskiej Jan Stella-Sawicki, a w powstaniu płk Struś, tłumaczył brutalność odwetu atmosferą w oddziałach otoczonych „całą siecią szpiegów dobrowolnych i niedobrowolnych, przez których wróg starał się dowiedzieć o zamiarach dowódców tych oddziałów”. Przyznawał jednak, że wielu ludzi zginęło „wskutek samego tylko podejrzenia, nie mając możności usprawiedliwienia się z niesprawiedliwie rzuconego podejrzenia. W wojnach ludowych szczególnie łatwo spotkać się z wypadkami przerażającemi okropnością, szczególnie tam, gdzie przywódcy nie umiejący utrzymać podwładnych w karbach, zezwalali im sądzić i rozprawiać się według swego uznania z podejrzanymi”. Dowodem „zdrady” mógł być wykonany w Petersburgu zegarek. Tylko czasem w ręce mścicieli wpadały dokumenty. Oddział, w którym służył w konińskim Franciszek Łuszczyński, powiesił „dwóch zdrajców, czyli szpiegów”, czyli „jednego Żyda i jednego szewca”, oraz „jeszcze jedną dziewczynę, która chciała nas zdradzić Moskalom, ale żeśmy ją złapali i odebrali jej pisma jakie miała od Moskali”. Czy rzeczywiście je miała, nie dowiemy się nigdy. WARSZAWSCY MŚCICIELE. W trzymanej twardą rosyjską ręką Warszawie powstanie żyło tylko podskórnie, ale to na jej ulicach dopaść można było wrogów o wiele groźniejszych niż wiejski donosiciel. Zagrożony był każdy Rosjanin, o czym świadczą (nieudane) zamachy na generał-policmajstra Fiodora Trepowa i namiestnika Królestwa Polskiego Fiodora Berga. Właśnie bomby rzucone 19 września 1863 r. z okien pałacu hr. Zamoyskiego na powóz Berga najlepiej dowiodły przywiązania powstańczych radykałów do terroru. Wedle krytyków, marzyli oni – wzorem Ignacego Chmieleńskiego – „tylko o sztyletowaniu, wieszaniu, o bombach i zamachach”. Symbolem bezwzględnego odwetu stać się miał rzemieślniczy syn z warszawskiego Leszna, ewangelik o spolszczonym nazwisku (ojciec nazywał się Eszrych), urodzony w 1840 r. Emanuel Szafarczyk. Nie wiemy, czy na jego radykalizm wpłynęła wrodzona niesprawność prawej ręki, przez co nie przyjęto go na posadę rządową. A że bieda zmusiła Emanuela do przerwania nauki, do nielegalnych struktur czerwonych przylgnął w 1862 r. jako przekonany wróg panującego porządku. Jako tzw. poborca narodowy odpowiadał za ściąganie narzuconego przez podziemie podatku i obserwację carskiej policji. Dalsza droga wiodła do policji narodowej pilnującej bezpieczeństwa organizacji powstańczej i do zabójstwa naczelnika kancelarii tajnej w zarządzie oberpolicmajstra Warszawy Pawła Felknera. Po wybuchu powstania Szafarczyk kierował tzw. strażą przyboczną naczelnika policji i miasta. To ona, podobnie jak utworzona później tzw. straż bezpieczeństwa, likwidować miała (chować, jak mówiono) sztyletami wskazanych przez władze wrogów. Takich jak policyjne szyszki: Tuhan-Baranowski, Rotkirch czy prowokator Hernani. Od stycznia 1863 r. do lutego 1864 r. w akcjach terrorystycznych wzięło udział ok. 100 osób, 27 z nich rosyjscy śledczy zaliczą później do sztyletników. Przeważali wśród nich czeladnicy różnych zawodów, był też stangret, dorożkarz, dwóch rolników, trzech zdeklasowanych szlachciców... Dostawali żołd i gratyfikację za wykonane wyroki. Zabijać mieli tylko skazanych przez sąd powstańczy, przekształcony latem 1863 r. w Trybunał Rewolucyjny, jednak czasem likwidowali zagrożenie bez czekania na procedurę. Wedle obliczeń Zofii Strzyżewskiej w 47 warszawskich zamachach zabito 24 osoby, z których 13 „należało do carskiej policji, z tego siedmiu do Zarządu Ober-Policmajstra, pięć to dozorcy cyrkułowi i rewirowi, jeden (znany powszechnie Leuchte) był od lat trzydziestu członkiem komisji śledczych. Pozostali to: drukarze-pro