„NASZA SPRAWA JEST ICH SPRAWĄ”. Traktat rozbiorowy z 1795 r. zatwierdzał „całkowity, ostateczny i nieodzowny podział Królestwa Polskiego”, a Rosja, Prusy i Austria postanowiły, iż los ziem zlikwidowanego państwa polskiego będzie tylko ich wewnętrzną sprawą. Nie stało się tak dzięki wpływowi polskich dążeń niepodległościowych na stosunki międzynarodowe, a dążenia te były wyrażane poprzez walkę zbrojną w okresie powstań oraz akcje polityczne prowadzone od 1831 r. przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. We Francji i Anglii książę Adam odwoływał się do postanowień traktatu wiedeńskiego (1815 r.) podkreślając, że dają one sygnatariuszom prawo, a nawet obowiązek, obrony odrębności i konstytucyjnego ustroju Królestwa Polskiego. Później wysunięto argument, iż odbudowanie Polski jest warunkiem utrzymania trwałego pokoju, zatem mocarstwa zachodnie powinny podjąć interwencję polityczną, a w ślad za nią militarną. Odwoływano się także do zasady moralności w polityce. Książę Adam pisał, iż należy „wszystkie rządy i wszystkie ludy oświecać o naszych krzywdach, o naszych cierpieniach, o naszych prawach i dowodzić, że nasza sprawa jest ich sprawą”. A zatem odbudowa Polski musi być wpisana w żywotne interesy przynajmniej jednego mocarstwa europejskiego, tak jak to było w przypadku walki o niepodległość Greków i Belgów, a później Włochów i Bułgarów, którzy odzyskali niepodległość dzięki obcej pomocy, jak na ironię także ze strony mocarstw ciemiężących Polskę. Ideałem było utworzenie bloku państw zachodnich – Anglii i Francji – jako przeciwwagi dla filarów Świętego Przymierza: Rosji, Austrii i Prus. PUNKT WIDZENIA LONDYNU. Politycy angielscy i francuscy nie przeczyli, że odbudowanie Polski naprawiłoby zbrodnię rozbiorów, ale w Paryżu, a zwłaszcza w Londynie, nie widziano w tym oczywistego własnego interesu politycznego. Uważano, iż przyjęcie zasady niepodległości Polski doprowadzi do wojny z Rosją, która nieuchronnie przekształci się w konflikt europejski. Od 1832 r. słyszeli Polacy w Londynie: „Wszyscy pragną pokoju. Polska wywołuje wojny i zaburzenia”. Książę Adam przez ponad 30 lat szukał pomocy przede wszystkim we Francji i Wielkiej Brytanii, bo wiedział, że oba mocarstwa łączy generalna wspólnota interesów wobec Rosji, Austrii i Prus. Nie usuwało to jednak wszystkich przeszkód utrudniających synchronizację polityki Londynu i Paryża właśnie w sprawie polskiej. Najważniejsza była efektem zrodzonej jeszcze w XVIII w., a pogłębionej przez doświadczenia epoki napoleońskiej, rywalizacji Francji i Anglii, na ówczesne stosunki o charakterze globalnym. Na gruncie europejskim przekładała się ona na szczególną wrażliwość rządów brytyjskich na punkcie zachowania równowagi, a więc niedopuszczenie, aby w koncercie mocarstw któreś z państw kontynentalnych zdobyło dominującą pozycję. Istotną rolę odgrywały także związki gospodarcze angielsko-rosyjskie. W kołach finansowych powtarzano, iż „sprawa polska (…) należy raczej do sfery uczuć niż interesów” Wielkiej Brytanii. Czołowy polityk tej doby, lord Palmerston, kilkakrotny minister spraw zagranicznych i premier, dobrze rozumiał antyrosyjski charakter sprawy polskiej i wykorzystywał ją jako narzędzie w stosunkach z Rosją. W Izbie Gmin mówił o dziejowej niesprawiedliwości, jaką były rozbiory Polski. Jednocześnie zdecydowanie podkreślał: „znamy traktaty i zobowiązania, które ciążą na mocarstwach europejskich i które unormowały obecny podział Europy, i nie możemy w naszych rozważaniach cofać się głębiej wstecz aniżeli do traktatów wiedeńskich”. WOJNA KRYMSKA. W czasie wojny wschodniej 1854–56, kiedy przeciw Rosji wystąpiła koalicja Francji, Anglii, Turcji i Piemontu, a działania wojenne toczyły się na Krymie, a po części także na Bałtyku, sądzono, że sprzymierzeni odwołają się do sprawy polskiej jako do broni wybitnie antyrosyjskiej. Tymczasem – jak zwięźle ujął historyk Marceli Handelsman – „Polska przez całą wojnę była przedmiotem przerzucanym z rąk do rąk: jako dywersja przeciwko innym państwom zainteresowanym, przeciwko Austrii nieustannie, przeciwko Prusom od grudnia 1854 r. do marca 1855. Ale i we wzajemnym stosunku między aliantami”. W Londynie i Paryżu traktowano sprawę polską jako rodzaj politycznego odwodu. Po zdobyciu Sewastopola Napoleon III przedstawił gabinetowi brytyjskiemu propozycję, aby w rokowaniach pokojowych z Rosją postawić sprawę przywrócenia statusu Królestwa Polskiego z 1815 r. jako gwarancji pokoju w Europie. Londyn tę inicjatywę odrzucił jako „niewłaściwą i nie na czasie”, bo Wielka Brytania uznała, że popchnie to Austrię i Prusy do obozu rosyjskiego, a to doprowadzi do zmiany charakteru wojny, która ostatecznie przyniesie utrwalenie przewagi Francji na kontynencie. NAPOLEON III, NOWA NADZIEJA POLAKÓW. Z perspektywy 150 lat można snuć rozważania, iż postawa mocarstw w czasie wojny krymskiej powinna być dla Polaków przestrogą. Jednakże na społeczeństwo polskie miały wtedy wpływ przede wszystkim wydarzenia, które po 1856 r. zmieniły układ sił w Europie. Po pierwsze, doszło do sojuszu Francji z Rosją, z którym obie strony wiązały rozległe plany: Napoleon III zyskał swobodę w polityce włoskiej, co umożliwiło mu zwycięskie rozstrzygnięcie wojny z Austrią w 1859 r., a przed Aleksandrem II otwarła się perspektywa odbudowy pozycji mocarstwowej w rejonie Morza Czarnego. Po drugie, osłabiona klęską Austria weszła w erę reform ustrojowych, tracąc jednocześnie z wolna wpływy w krajach niemieckich na rzecz Prus, czemu sprzyjały chłodne stosunki między Petersburgiem a Wiedniem. Również Londyn przyjął usunięcie Austrii z Włoch jako rzecz naturalną. W Paryżu uważano, że czyni to Austrię podatną na współpracę z Francją, a Napoleon III już wysuwał plany oparcia granicy II Cesarstwa na Renie. Była to jego idée fixe, sprzeczna z celami politycznymi Prus, Austrii i Anglii. Ówczesne elity żyły w przekonaniu, że najbliższe lata przyniosą zasadnicze zmiany na mapie politycznej. Tak też oceniali sytuację polscy działacze emigracyjni i krajowi, na których poważne wrażenie wywarło zjednoczenie Włoch (1859–61). Polacy – zwłaszcza Hotel Lambert – z nadzieją spoglądali na Napoleona III, który szermował hasłem realizacji zasady narodowości oraz likwidacji porządku wiedeńskiego. Uznawali, że dla sprawy polskiej najważniejsze były stosunki francusko-rosyjskie. Napoleon III za dobrą monetę przyjął w 1856 r. obietnice Aleksandra II polepszenia systemu rządów w Królestwie Polskim (co pośrednio uznawało politykę wobec Polaków za wewnętrzną kwestię Rosji). A że Francja i Anglia nie uzgodniły wspólnych kroków, car ograniczył się do amnestii dla syberyjskich zesłańców, zezwolenia na powrót części emigrantów oraz na utworzenie Towarzystwa Rolniczego i Akademii Medyko-Chirurgicznej. Dopiero manifestacje patriotyczne w Warszawie w 1861 r. doprowadziły do zasadniczego przełomu, który zmusił stronę rosyjską do ustępstw. KONCEPCJE I STANOWISKA W PRZEDEDNIU POWSTANIA. Wydarzenia warszawskie zaskoczyły koła polityczne w Londynie i Paryżu, Wiedniu i Berlinie, ale także rozbudziły w społeczeństwach angielskim i francuskim silne nastroje propolskie. W gabinetach rządowych przeczuwano, iż sprawa przyszłości ziem pod rosyjskim zaborem pojawi się na forum europejskim, ale że nikt nie wiedział, jakie rozwiązanie należy przyjąć, pozostała taktyka spychania wszystkiego na Rosję w nadziei, że koncesje Aleksandra II rozładują konflikt. O liberalizacji systemu rządów miały świadczyć koncesje polityczne uzyskane przez Aleksandra Wielopolskiego i korzystne zmiany, zwłaszcza w dziedzinie oświaty i administracji cywilnej. Tymczasem Aleksander II dalej iść nie zamierzał: „Ani konstytucji, ani armii polskiej, żadnej autonomii politycznej; duża autonomia administracyjna, nominacje Polaków na urzędy bez wykluczania Rosjan” – pisał do w. ks. Konstantego w Warszawie i dodawał: „Królestwo Polskie w jego obecnych granicach powinno na zawsze pozostać własnością Rosji”, gdyż dalsze ustępstwa to „wyrzeczenie się Polski i uznanie jej niepodległości”, a w konsekwencji utrata Litwy i Ukrainy. W Berlinie koncesje Wielopolskiego traktowano nieomal jak akt wrogości wobec Prus, w Wiedniu obawiano się, aby Polacy w Galicji nie zażądali podobnych ustępstw. Londyn zmiany kwitował pozytywnie, bo widziano w nich nawiązywanie do statusu autonomicznego z 1815 r., co było brytyjskim ideałem w sprawie polskiej. Konsekwentnie od wiosny 1861 r. odmawiano jednak sędziwemu księciu Adamowi, a po jego śmierci synowi Władysławowi, wywarcia na Petersburg presji wymuszającej dalsze ustępstwa. Także Napoleon III uchylił się od interwencji w Petersburgu. Równocześnie poufnie radził Polakom „z drogi obranej nie zstępować”, bo „Rosja osłabia się i jest w rozbiciu”, „gotujcie się na przyszłość, organizujcie się, (...) jak przyjdą okoliczności, będziecie mogli z nich korzystać”. Umacniało to Hotel Lambert i białych w Królestwie (a najpewniej informacje te przenikały także do czerwonych) w przekonaniu, że siła ruchu narodowego oraz perswazje płynące z Paryża i Londynu skłonią Petersburg do dalej idących ustępstw. Nie było w tym jednak zachęty do powstania; przeciwnie, od końca 1862 r. Hotel Lambert ostrzegał, iż obie potencjalne sojuszniczki – Francja i Anglia – pomocy Polsce nie udzielą. KONWENCJA ALVENSLEBENA. Wprawdzie wybuch powstania wywołał duże wrażenie, jednak w stolicach europejskich sądzono, że wojska rosyjskie szybko zdławią „ruchawkę poborowych”. Rosyjski minister spraw zagranicznych Aleksander Gorczakow natychmiast rozesłał dyplomatyczne komunikaty przedstawiające powstanie jako rewolucję zagrażającą politycznemu i społecznemu porządkowi w Europie, wzywał do solidarności rządów, wobec Anglii i Austrii kierował pojednawcze gesty, a Paryż zapewniał o trwałości sojuszu. Zależało na tym jeszcze także Napoleonowi III, powstanie na pomoc Francji liczyć nie może – instruował Hotel Lambert – i taką wiadomość wysłano 9 lutego 1863 r. do białych. W tydzień później przyszła z Paryża informacja, iż sytuacja polityczna jest już korzystna dla sprawy polskiej, powstanie powinno trwać, bo zanosi się na wojnę. Ta diametralna zmiana była efektem ujawnienia prusko-rosyjskiej konwencji Alvenslebena z 8 lutego 1863 r., podjętej z inicjatywy Otto von Bismarcka, o wojskowej współpracy w walce z Polakami, która umiędzynarodowiła powstanie. W stolicach europejskich słusznie uznano ją za polityczne przymierze. Paryż odczytał to jako wymówienie przez Rosję ściślejszej współpracy z Francją. Po stronie polskiej zrodziło się przekonanie, iż konflikt doprowadzi do wojny, co skłoniło białych do poparcia powstania. Tymczasem takiego automatyzmu nie było, ponadto znów ujawniły się odmienne interpretacje wydarzeń. Gabinet brytyjski winą za sprowokowanie wybuchu powstania przez brankę obarczał Rosję, natomiast Napoleon III swój atak polityczny zwrócił przeciw Prusom, co uznano za szukanie pretekstu do wojny o Ren. Ta kombinacja natychmiast spaliła na panewce, gdyż Anglia i Austria nie zgodziły się na wspólne démarche w Berlinie. Co więcej, 2 marca 1863 r. Wielka Brytania skierowała do Rosji notę przypominającą o konieczności powrotu do traktatu 1815 r. oraz ogłoszenia bezwarunkowej amnestii dla powstańców. Brzmiało to stanowczo, ale – jak dowiodły wydarzenia – było granicą żądań gabinetu brytyjskiego. Palmerston nie bez ironii pisał: „Bardzo zabawne, jeśli pomyślimy, żeśmy pokrzyżowali plan francuski przez przywłaszczenie sobie jego (…) polskich uczuć”. Napoleon został w niemałym stopniu uzależniony od Anglii i Austrii; obaj potencjalni partnerzy Francji mogli skutecznie torpedować wychodzące z Paryża projekty antyrosyjskiej koalicji. PIERWSZA FAZA GRY O ANTYROSYJSKĄ KOALICJĘ. Okazało się to w czasie prawdziwego kontredansa dyplomatycznego rozgrywanego od końca lutego do połowy kwietnia 1863 r. Z inicjatywy Napoleona III prowadzono negocjacje o wspólne wystąpienie Francji, Anglii i Austrii wobec Rosji w sprawie polskiego powstania. Stan spraw dobrze ilustrują poufne negocjacje Paryża z Wiedniem za pośrednictwem ambasadora austriackiego Richarda Metternicha (syna kanclerza Klemensa). Napoleon liczył, iż antagonizm austriacko-pruski w sprawach niemieckich oraz austriacko-rosyjska rywalizacja na Bałkanach skłonią monarchię habsburską do sojuszu z Francją w sprawach polskich, a nawet przeciw Berlinowi. Wraz z ofertą przymierza przedstawiono Wiedniowi wprost fantastyczną wizję rekompensat terytorialnych w krajach niemieckich i na Bałkanach, w tym oddanie Wenecji w zamian za Śląsk oraz perspektywę tronu dla Habsburga w odbudowanym państwie polskim złożonym z Królestwa, Poznańskiego i Galicji. Wiedeń stanął przed trudnym wyborem. Obawa przed wplątaniem się w konflikt mogący bezpośrednio zagrozić Austrii wojną z Rosją (a być może także Prusami) podyktowała cesarzowi Franciszkowi Józefowi i ministrowi spraw zagranicznych Johannowi Rechbergowi (sprzyjającemu polityce Bismarcka) taktykę daleko idącej rezerwy. Mogłoby ją zmienić tylko zdecydowane wspólne działanie Francji i Anglii, a na to się nie zanosiło. 25 marca Austria sojusz z Francją odrzuciła. W tym czasie Aleksander Walewski, zaufany minister Napoleona III, zapewniał Hotel Lambert, iż trwanie i rozszerzanie się powstania (durée et l’extension) jest warunkiem sukcesu, a minister spraw zagranicznych Drouyn de Lhuys 31 marca 1863 r. za pośrednictwem Czartoryskiego zwracał się do władz powstańczych: „Durez!” (Wytrwajcie!), dodając po kilku dniach: „Trzeba dać czas dyplomacji”. Tak oto powstanie miało służyć zaognieniu sytuacji międzynarodowej. Salony polityczne i wpływowe dzienniki rozprawiały o prawdopodobieństwie wojny o Polskę. Ta atmosfera miała bezpośredni wpływ na rozwój wydarzeń na ziemiach polskich, gdyż w oczekiwaniu na pojawienie się pułków francuskich sformułowana została doktryna powstania jako demonstracji zbrojnej. Wtedy także miał Walewski powiedzieć: „granice Polski niepodległej oznaczone będą granicami krwi rozlanej”. Do walki ruszyli powstańcy na Ukrainie, Białorusi i Litwie. FORMALNA INTERWENCJA DYPLOMATYCZNA. Paryż żądał więc rozszerzania powstania, aby dać czas na akcję mocarstw. Tyle że również Rosja zyskała czas na walkę z miatieżnikami (bandytami). Na przełomie marca i kwietnia 1863 r. Wielka Brytania i Austria przystały na propozycję Napoleona III skierowania do Petersburga not trzech mocarstw. Rozpoczęła się formalna interwencja dyplomatyczna w sprawie polskiej, pierwsza i ostatnia w XIX stuleciu. Ale znów nie dało się ukryć różnic interesów. Ambicją Napoleona III było dokonanie takich zmian w Europie, które wzmacniały Francję i utrwalały dynastię. Gotów był, mając poparcie polityczne Wielkiej Brytanii i sojusz z Austrią, nawet na wojnę. W Londynie i Wiedniu udział w tej interwencji miał na celu związanie i uzależnienie polityczne cesarza tak, by pozbawiony swobody manewru, nie wciągnął ich w awanturę wojenną. Francuska nota złożona w Petersburgu 17 kwietnia nawiązywała do międzynarodowego znaczenia sprawy polskiej i wzywała do wprowadzenia na ziemiach polskich systemu zapewniającego warunki trwałego pokoju; austriacka unikała jakichkolwiek żądań, a tylko angielska zarzucała Rosji łamanie traktatu 1815 r. i traktowanie Królestwa Polskiego jako kraju podbitego. W następnych tygodniach poparcie dla interwencji wyraziły m.in. Włochy, Turcja, Szwecja i Państwo Kościelne. Minister Aleksander Gorczakow z ulgą obserwował brak zgodności stanowisk Paryża, Londynu i Wiednia – oddalało to groźbę wojny. W Petersburgu bowiem dobrze wiedziano, że Rosja do konfrontacji z koalicją nie jest przygotowana. Należało więc pertraktować, ale nie ulegać presji. Konwencja z Prusami umocniła to stanowisko, a w Petersburgu już myślano o usunięciu Wielopolskiego. Odpowiadając na noty mocarstw, Gorczakow określił powstanie jako sprawę wewnętrzną cesarstwa, które zdobyło Królestwo siłą oręża