CZYNNIK DOBREGO URODZENIA. Dwór polski, szlachecki, ziemiański, otoczony parkiem, z ogrodami, stanowił przez wieki trwały element polskiego krajobrazu. Symbolizował trwanie i ciągłość tradycji i rodziny, a zarazem kultury i narodowej historii. Tak też było w drugiej połowie XIX w. – pomimo różnic międzyzaborowych. Mieczysław Jałowiecki we wspomnieniach „Requiem dla ziemiaństwa” napisał: „Niemniej jednak wszystkich nas ziemian łączyła jakaś tajemna siła, która szła z ziemi, z gospodarstwa, ze starych ścian dworów i wspólnej tradycji szlacheckiej”. A jednak przybywało problemów wynikających przede wszystkim z niewydolności systemu feudalnego. Zostały one zdecydowanie pogłębione na skutek klęski powstania styczniowego oraz uwłaszczenia chłopów (2 marca 1864 r.). Kończył się proces kształtowania jednolitego społeczeństwa, ludzi równych wobec prawa i powiązanych ze sobą ekonomicznie. W nowoczesnym społeczeństwie czynnik dobrego urodzenia przestał odgrywać dominującą rolę i coraz bardziej był zastępowany przez czynniki ekonomiczne i wykształcenia. Chcąc utrzymać rodowe dobra ziemskie przedstawiciele społeczności ziemiańskiej musieli zmierzyć się z całą paletą skomplikowanych wyzwań, odnaleźć się w nowej rzeczywistości i w zasadzie ponownie zdefiniować swoją pozycję i zadania, szczególnie wśród lokalnych wiejskich społeczności. Wydaje się, że zwłaszcza pierwsze dziesięciolecie po spacyfikowaniu powstania stanowiło dla ziemian czas chaosu i dezorientacji. Tragizm klęski powstania, represje władz carskich, zsyłki i wyroki śmierci, konfiskaty i zniszczenia majątków krewnych i znajomych zbiegły się w czasie ze zmianami ustroju gospodarczego. Stąd też, jak wspominał swoje dzieciństwo Marian Rosco-Bogdanowicz, „smutek i przygnębienie popowstaniowe było ogólne. Żałoba narodowa nadawała upiornie ponure piętno całemu otoczeniu (…). Matki nasze i babki w czarnych sukniach, a często i w kwefach. Ojcowie i dziadowie w wielu domach poubierali czamary (…), do końca życia już je nosili”. KONFISKATY. Konfiskaty majątków ziemskich dotknęły uczestników walk insurekcyjnych, którzy jeżeli nie zginęli bądź nie uciekli poza granice Królestwa Polskiego, to zostali skazani przez sądy wojenne na syberyjskie zesłanie, osiedlenie lub ciężkie roboty w głębi Cesarstwa Rosyjskiego. Wszystkie dane są tu szacunkowe, gdyż utrudnieniem w obliczaniu obszarów skonfiskowanych, tak po powstaniu listopadowym, jak i styczniowym, były późniejsze decyzje anulujące zasądzone konfiskaty. (Często ze względu na opłakany stan gospodarczy i zadłużenie tych dóbr). Ponadto polityką łagodniejszego karania insurgentów starano się pozyskiwać zamożne polskie ziemiaństwo dla polityki carskiej w Królestwie Polskim. Ocenia się, że w wyniku konfiskat po wszystkich powstaniach zaborcy przejęli ok. 500 tys. ha. Konfiskata największą skalę przyjęła poza granicami Królestwa Polskiego, na terenie tzw. Ziem Zabranych, w guberniach grodzieńskiej i wileńskiej, pacyfikowanych przez generał-gubernatora Michaiła Murawiowa (wieszatiela). Na właścicieli majątków ziemskich nakładano również wysokie kary pieniężne i kontrybucje. Należy jednak podkreślić, iż większość osób skazanych za udział w powstaniu nie wywodziła się spośród właścicieli ziemskich, bo udział zamożnego ziemiaństwa, w tym arystokracji, w walkach i strukturach państwa podziemnego był nieznaczny. Poważniejszą konsekwencją były z pewnością straty poniesione jeszcze podczas trwania walk. Majątki ziemskie na terenie całego Królestwa Polskiego niejednokrotnie były odwiedzane przez oddziały powstańcze, których dowódcy w imieniu Rządu Narodowego wymuszali na ich właścicielach przekazanie żywności, koni, broni etc. Jeszcze częściej dwory i pałace stawały się celem najazdów i akcji pacyfikacyjnych ze strony oddziałów rosyjskich. Rosjanie oskarżali właścicieli o pomoc i sprzyjanie buntownikom. Planowe działania czy też nieostrożność żołnierzy obu stron prowadziła nieraz do np. zaprószenia ognia i poważnych strat w zabudowaniach i zbiorach. Zdarzały się również wcale nie sporadyczne najścia zbrojnych grup chłopskich, a włościanie nieraz współpracowali z władzami rosyjskimi. W obawie o zdrowie i życie niejeden z ziemian wraz z rodziną opuszczał tereny Królestwa, a tym samym pozostawiał majątek bez osobistego nadzoru. Miało to swoje konsekwencje w pierwszych popowstaniowych latach funkcjonowania gospodarki folwarcznej. UWŁASZCZENIE I SAMORZĄD GMINNY. Jednak najdalej idące skutki dla ziemiaństwa przyniosło uwłaszczenie chłopów. Włościanie otrzymali użytkowaną ziemię na własność, zniesiono obciążenia feudalne na rzecz dziedziców, czyli pańszczyznę, czynsze i tzw. darmochy oraz sądownictwo dominialne. Wprowadzono samorząd gminny, w którym wójtem z urzędu przestawał być zazwyczaj miejscowy dziedzic, a wprowadzono urząd wybieralny. W pierwszych wyborach 1864 r. chłopi głosowali przede wszystkim na swoich, niemal zupełnie odsuwając przedstawicieli środowiska ziemiańskiego. W wyniku uwłaszczenia, wraz z serwitutami (prawem do użytkowania części pańskich lasów), chłopi otrzymali ponad 4 mln ha ziemi. Obok dotychczasowych posiadaczy ziemskich pojawiło się ponad 650 tys. nowych właścicieli, a własność rolna rozwarstwiła się na ziemiańską i włościańską. W ciągu następnych 40 lat wielka własność ziemska w Królestwie Polskim utraciła jeszcze dodatkowo ok. 14 proc. posiadanej ziemi. ZAPALNE SERWITUTY. Reforma carska miała również na celu uformowanie „narodu chłopskiego”, wdzięcznego carowi dobroczyńcy za otrzymaną ziemię, a tym samym utrzymać niechęć włościan do sąsiadów – ziemian. Z drugiej strony opinia ziemiańska z czasem przestała kontestować sam akt uwłaszczenia, natomiast bardzo surowo oceniano sposób jego przeprowadzenia. Szczególnie doskwierało pozostawienie serwitutów, które przez kolejne lata były poważnym źródłem napięć i zatargów pomiędzy dworem a wsią. Był to jednak świadomy zabieg dekretodawcy: władze zaborcze mogły ingerować w te konflikty, dbając o rosyjską rację stanu bądź realizując prywatne interesy skorumpowanych urzędników. Niejednemu przedstawicielowi środowiska ziemiańskiego przyszło załatwiać interesy za pomocą odpowiednio wysokiej łapówki. Upływ czasu zabliźniał jednak rany i ziemianie podjęli próbę współpracy ze społecznością wiejską tak w interesie własnym, jak i ogólnonarodowym. PAUPERYZACJA I DEKLASACJA. NOWI ZIEMIANIE. Podupadały bądź szły w ruinę majątki słabe pod względem technicznym, organizacyjnym i finansowym. Kryzysy agrarne, szczególnie ten zapoczątkowany w połowie lat 80., i zadłużenie dóbr dopełniały aktu zniszczenia. Liczni ziemianie pauperyzowali się, tracili ziemię, próbowali dzierżaw, stawali się administratorami w innych majątkach i latyfundiach, a także przenosili się do miast, zasilając inne warstwy społeczne, szczególnie inteligencję. Znakomity znawca problematyki ziemiańskiej Ludwik Górski na łamach „Niwy” pisał: „Od 1864 r. własność ziemska w Królestwie Polskim doznała głębokiego przewrotu (...) sam byt większej własności zagrożonym się znalazł (...) stan finansowy i ekonomiczny większej własności w Królestwie zupełną zagrożony był ruiną...”. W wyniku pauperyzacji, konkurencji oraz koncentracji kapitałów malała liczba folwarków. Część z nich stała się przedmiotem kupna-sprzedaży bądź na skutek parcelacji ulegała podziałowi. W drugiej połowie XIX w. wśród ziemiaństwa pojawiali się coraz częściej nowi właściciele, którzy majątki zakupili z kapitałów pochodzących nie z rolnictwa lub otrzymali je od władz zaborczego państwa. Grunty ziemiańskich bankrutów przechodziły w nowe ręce, również przedstawicieli społeczności żydowskiej. Ziemiaństwo stało się więc społecznością otwartą. Obok starej, rodowej szlachty pojawili się reprezentanci tzw. nowego ziemiaństwa, czyli bankierzy, kupcy, przemysłowcy, przedstawiciele różnych grup inteligencji, dzierżawcy i plenipotenci. Status obywatela ziemskiego nabywało się więc nie przez szlacheckie pochodzenie, lecz przez zasiedzenie na zakupionej lub otrzymanej ziemi. Nowi ziemianie witani byli co najmniej z rezerwą przez potomków dawnych rodów magnackich i szlacheckich. Ale wnosili nowe, kapitalistyczne podejście do rolnictwa, konkurencję, szerzyli postęp agrotechniczny oraz – najczęściej obce ziemiaństwu herbowemu – cechy charakterystyczne dla kultury mieszczańskiej. Dosyć dobrze te zmiany ilustruje raport rosyjskiego naczelnika żandarmerii w Siedlcach: „Liczba obywateli ziemskich zaczyna się zmniejszać. (…) Sprzedają oni swoje majątki i zmieniają je na domy w Warszawie lub w innych miastach. Wyzbycie się majątków tłumaczą trudnościami w gospodarowaniu, jakie wynikają z praw serwitutowych, podatków, braku kapitałów. (…) Wśród kupujących przeważają chłopi i Żydzi”. Wszystko to prowadziło nieuchronnie do zachwiania pozycji ziemiaństwa na szczycie struktury społecznej oraz zmianę dążeń potomków szlachty. Należało pożegnać się z wzorcem typowego szlachcica-ziemianina pielęgnującego ideał agrarny, piewcy sielskiego życia wiejskiego, które dawało niczym nieskrępowaną swobodę i niezależność. Realizacja haseł pracy organicznej stawała się wręcz warunkiem przetrwania. Nie przychodziło to jednak łatwo. Upraszczając nieco sprawę, czym dalej na wschód ziem polskich, tym zacofanych majątków ziemskich w posiadaniu tzw. hreczkosiejów było więcej. PRZEMIANY EKONOMICZNE. Efektem popowstaniowych zmian było jednak również powstawanie wielu nowoczesnych gospodarstw folwarcznych administrowanych przez samych właścicieli bądź przy wsparciu wykształconych i sprawdzonych rządców. Wprowadzano na coraz szerszą skalę płodozmian oraz uprawę roślin okopowych, przemysłowych i pastewnych. Rozwijano hodowlę bydła, owiec i koni. Meliorowano grunty, zaczęto stosować obok nawożenia naturalnego nawozy sztuczne. Niezbędnym elementem modernizacji był zakup odpowiednich maszyn i narzędzi rolniczych oraz postawienie budynków gospodarczych. Przodujący ziemianie szybko dostrzegli konieczność uprzemysławiania dóbr ziemskich, stąd rozwój cukrownictwa, browarnictwa, gorzelnictwa, młynarstwa, przemysłu drzewnego i mineralnego. Cała plejada ziemian, poszukując dodatkowych źródeł kapitału, zaczęła upatrywać ratunku w interesach finansowych dalekich od wcześniejszego etosu szlachecko-ziemiańskiego, wchodząc m.in. w spółki i interesy z przedstawicielami zamożnego mieszczaństwa, również pochodzenia żydowskiego. „Kapitalizm stawiał więc tak przed gospodarką folwarczną, jak i chłopską zadanie już nie skromnej modernizacji, ale całkowitej, gruntownej rekonstrukcji technicznej” – zauważył polski ekonomista Aleksander Kierek. PRZEMIANY MENTALNE. Po klęsce powstania styczniowego ziemianie mieli przeczucie i świadomość, że muszą nastąpić daleko idące zmiany, w których powinno uczestniczyć państwo, ale było to państwo zaborcze. Dlatego wielu właścicieli dworów i pałaców z przyczyn psychologicznych izolowało się od „wielkiego świata”. Z czasem je