POWSTAŃCZE STRATY KOŚCIOŁA. Historyk Kościoła prof. Jerzy Kłoczowski szacuje kościelne straty w ludziach na ok. 30 księży powieszonych lub rozstrzelanych, 100 zesłanych na katorgę, kilkuset na Sybir. To dużo, bo Polaków aktywnych patriotycznie było zaledwie ok. 200 tys. na ok. 10 mln rodaków, a walczących powstańców ok. 20–30 tys. Na represjach wymierzonych w instytucje kościelne cierpiało w sposób oczywisty poczucie jedności narodowej. Kościół rzymskokatolicki był w dobie rozbiorów ucieleśnieniem tej jedności, gdyż stanowił jedyną tolerowaną zorganizowaną polską strukturę używającą języka polskiego i przechowującą polską kulturę, a działającą we wszystkich zaborach. (To zresztą dlatego umacniał się w XIX w. stereotyp Polaka katolika, zwłaszcza w zaborze rosyjskim, gdzie władze carskie popierały prawosławie; wokół tego stereotypu budowała się tożsamość narodowa). Wśród zesłanych w głąb Rosji znalazł się metropolita warszawski abp Zygmunt Szczęsny Feliński, postać wybitna, przyjaciel Juliusza Słowackiego, powstaniec poznański 1848 r. Mimo polityki papieskiej niechętnej wszelkim zrywom społecznym metropolita nie potępiał akcji patriotycznej, pozwolił księżom rozgrzeszać spiskujących przeciwko władzy zaborczej, choć z perspektywy ówczesnego Kościoła wszelka władza pochodziła od Boga, więc należało się jej posłuszeństwo. Feliński próbował nakłonić carat do utworzenia Polski niepodległej, związanej z Rosją tylko dynastycznie, czyli osobą wspólnego władcy. Za dużo większego lojalistę historycy uważają zapomnianą, a istotną postać biskupa Stanisława Bohusza Siestrzeńcewicza (zm. 1826 w Petersburgu, gdzie został pochowany w ufundowanym przez siebie i do dziś działającym kościele św. Stanisława). Ten dostojnik, tytułowany arcybiskupem mohylewskim, opowiadał się za autonomią polskiego Kościoła katolickiego względem papiestwa, czyli za przekształceniem go w narodowy i lojalny wobec cara jako króla polskiego. Idee Siestrzeńcewicza wywierały znaczny wpływ na postawę kościelnej elity katolickiej pod władzą rosyjską. WALKA Z ZAKONAMI. Największe ciosy po przegranym powstaniu spadły w zaborze rosyjskim na zakony katolickie. Władze carskie uderzyły celnie, bo klasztory były także ośrodkami edukacji patriotycznej. Na mocy ukazu cara Aleksandra II w ciągu dwu lat, 1864–66, zlikwidowano 129 klasztorów, w tym 4 żeńskie. Władze rosyjskie przedstawiały to jako reformę, ale chodziło o osłabienie Kościoła i jego wpływu na społeczeństwo polskie. Polityka carska była skuteczna: w ciągu dziesięciu lat, 1864–74, liczba zakonników spadła z ponad 1600 do ok. 260. Kasaty zakonów i klasztorów zdarzały się wcześniej, nawet jeszcze w I Rzeczpospolitej, choćby na fali oświeceniowej krytyki religii, która trafiała wtedy także do niejednego duchownego. Zdarzały się we wszystkich zaborach. (Gdy jezuici zostali rozwiązani przez papieża Klemensa XIV, najszybciej, bo już po pierwszym rozbiorze, przystąpiono do wdrażania w życie papieskiej decyzji w zaborze austriackim). Polityka niechętna zakonom nie była więc niczym nowym dla Kościoła czasów państwowego absolutyzmu. Przynosiła Kościołowi wielkie straty, zwłaszcza po przegranych powstaniach, kiedy kasacja klasztorów była karą za ich poparcie, rzeczywiste lub czasem wyolbrzymiane przez władze. Władze carskie w zamian za odebrane dobra, budynki, dach nad głową, zajęcie, wyznaczały duchownym państwowe pensje, a zakonników kierowały często do kleru świeckiego. Ci, którzy tego nie chcieli, wyjeżdżali, jeśli im pozwolono, zwykle do zaboru austriackiego, odkąd nastały w nim rządy bardziej liberalne. KOŚCIÓŁ WOBEC POWSTANIA. Już w trakcie przygotowań do powstania pojawiła się podziemna gazeta „Głos Kapłana Polskiego”, której redaktorem był ks. Karol Mikoszewski. Ale część duchowieństwa tego zaangażowania księży w ruch narodowy nie popierała. Obawiano się, że zaszkodzi ono Kościołowi. W tym duchu prowadził początkowo politykę kościelną wspomniany wyżej abp Feliński, powołany na urząd w początku 1862 r. U progu powstania rozgłos zdobył list otwarty „do braci księży grzesznie spiskujących i do braci szlachty niemądrze umiarkowanych” pióra ks. Hieronima Kajsiewicza, zmartwychwstańca, wybitnego kaznodziei i pisarza religijnego, byłego powstańca listopadowego, robotnika i masona, nawróconego pod wpływem emigracyjnych spotkań z Adamem Mickiewiczem, spowiednika wieszczów Krasińskiego i Norwida. Kajsiewicz odwodził od tajnej roboty spiskowej i przygotowań do powstania. Odpowiedział mu ks. Mikoszewski, drukując nielegalny „list duchowieństwa polskiego do ks. Kajsiewicza, brata kapłana, grzesznie gardłującego za cara i schizmę”. Po wybuchu powstania niższy kler się w nie włączał na różne sposoby, ale część biskupów była przeciw. Metropolita Feliński tak daleko się nie posuwał. Potępił powieszenie w habicie i pozostawienie na widoku publicznym straconego na stokach Cytadeli Warszawskiej w czerwcu 1863 r. Agrypina (Piotra) Konarskiego, kapucyna, kapelana powstańczego, zagrzewającego w kazaniach do walki. W „Dziejach Kościoła w Polsce” (wyd. PWN) czytamy, że w powstaniu czynny udział (ale głównie bez broni w ręku) wzięło ok. 120 duchownych. Większość natomiast pełniła posługę kapelańską. Wielu, prócz święcenia sztandarów, odbierania przysięgi wstępujących do powstania, słuchania spowiedzi, udzielania sakramentów konającym na polach bitew, wspierało powstanie agitując za nim wśród kleru i wiernych, zbierając fundusze, organizując lazarety. Wśród kapelanów mianowanych w czerwcu 1863 r. przez rząd powstańczy znalazł się ks. Stanisław Brzóska, nazywany naczelnym kapelanem powstania. Brzóska należał do nielicznej grupy duchownych walczących w powstaniu zbrojnie. Po upadku powstania ukrywał się w lasach, wpadł w ręce Rosjan wskutek zdrady. Został powieszony wraz ze swym adiutantem w 1865 r. Innym duchownym żołnierzem powstania był ks. Antoni Mackiewicz, powieszony przez Rosjan w grudniu 1863 r. INNE WYZNANIA. Powstańcami byli lub powstanie wspierali niektórzy polscy ewangelicy. Wśród nich ksiądz (pastor) dr Leopold Otto działający w Warszawie i Cieszynie, propagator zespolenia podzielonego granicami zaborów ludu ewangelickiego. Ks. Otto za udział w przedpowstaniowych manifestacjach przeciwko uciskowi carskiemu i odprawianie nabożeństw patriotycznych był więziony w Cytadeli Warszawskiej. Ewangelik Stanisław Nekanda Trepka, syn powstańca listopadowego i późniejszego sekretarza Samuela Bogumiła Lindego, leksykografa, brał udział w przygotowaniach do powstania i organizacji rządu powstańczego i był w powstaniu. Wśród powstańców ewangelików poległych na polu walki znalazł się nauczyciel Edward Marski, który zginął w bitwie pod Węgrowem. W powstaniu brali udział Żydzi. Rząd powstańczy zachęcał ich do czynu patriotycznego być może z lepszym skutkiem niż polskich wieśniaków. W styczniu 1863 r. w odezwie rządowej znajdujemy zapowiedź równych praw dla „wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary, rodu i pochodzenia”. Niektórzy kupcy żydowscy przekazywali pieniądze, inni dostarczali broń. ROZPRAWA Z UNITAMI. W zaborze rosyjskim Kościołem państwowym była Cerkiew. Polityka władz polegała na ograniczaniu wpływów katolicyzmu, a wzmacnianiu wpływów prawosławia. Oznaczało to radykalne pogorszenie się sytuacji tzw. unitów (grekokatolików), uznających zwierzchnictwo Rzymu, lecz zachowujących tradycję i liturgię prawosławną, bizantyjską. Carat ich prześladował, zmuszał do powrotu do czystego prawosławia. Wielu unitów wspierało tę unifikację z własnej woli. Na ziemiach Litwy i Białorusi inicjatorem zjednoczenia był unicki bp Józef Siemaszko, który sam likwidował unię w cesarstwie rosyjskim pod koniec lat 30. XIX w. Kościół unicki w Królestwie Polskim został zlikwidowany po powstaniu styczniowym, carskim ukazem z 1875 r. Unici stawiali opór. W Pratulinie w likwidowanej unickiej diecezji chełmskiej rosyjskie wojsko zastrzeliło 13 parafian modlących się przed zabraną im przez prawosławnych świątynią. Zastrzeleni zostali beatyfikowani jako męczennicy przez Jana Pawła II w 1996 r. (unici nie byli prześladowani w katolickim zaborze austriackim). PAPIEŻ WOBEC REPRESJI. W obronie unitów występował papież Pius IX, na którego pontyfikat przypadło powstanie styczniowe. Inaczej niż Grzegorz XVI, który potępił powstanie listopadowe i oczekiwał od polskiego episkopatu pełnej lojalności wobec władzy państwowej – Pius IX prowadził względem Rosji (z którą podpisał konkordat w 1847 r.) politykę biorącą pod uwagę polskie aspiracje wolnościowe. Ignorując protesty Rosji, wyniósł na ołtarze ks. Andrzeja Bobolę zamęczonego przez kozaków w XVII w. Podczas powstania naciskał za pośrednictwem Austrii i Francji na Rosję, by