REWOLUCJA DEMOGRAFICZNA. Paradoksalnie, mimo przegranej w walce o niepodległość, w okresie kilku dziesięcioleci po powstaniu styczniowym na ziemiach polskich, pod zaborami, nastąpiły poważne przeobrażenia gospodarczo-społeczne. Przede wszystkim w półwieczu między 1864 r. a wybuchem pierwszej wojny światowej w 1914 r. nastąpił bardzo szybki przyrost liczby ludności, czasami określany jako rewolucja demograficzna. Biorąc pod uwagę ziemie polskie w granicach przedrozbiorowych, wzrost ten wyniósł ponad 216 proc., z ok. 25 mln do 54 mln osób. Tam gdzie ludność polska stanowiła ponad 50 proc. ogółu mieszkańców (Królestwo Polskie – 75 proc., Galicja – 58, Śląsk Cieszyński – ponad 75, Wielkopolska – 68, Pomorze Gdańskie – 52 proc. i rejencja opolska wraz z Górnym Śląskiem – 57 proc.), nastąpiło niemal podwojenie liczby mieszkańców, z 14,6 mln do 27,7 mln. Najwyższy przyrost zanotowano w Królestwie Polskim – ponad 244 proc., z ok. 5,3 mln do ponad 13 mln. Ten gwałtowny skok demograficzny był wynikiem poprawy warunków życia, które zmieniały się dzięki postępowi w produkcji rolniczej i przemysłowej, szybkiej urbanizacji, jak również rozszerzeniu opieki medycznej (szczególnie w środowisku miejskim). Ważną rolę odgrywały organizacje społeczne, w tym stowarzyszenia dobroczynne, dzięki którym pomoc materialna docierała także do ludzi pozbawionych środków do życia, których liczba rosła szczególnie wyraźnie w okresach kryzysów ekonomicznych. Mimo iż w tym czasie nie brakowało obszarów skrajnej nędzy, głównie w Galicji i Królestwie Polskim, to jednak nie powtórzyły się już przypadki śmierci głodowej, które miały miejsce w końcu lat 40. i na początku 50. XIX w. CZYNNIKI ZMIAN. Czynnikiem podstawowym rozwoju gospodarczego ziem polskich był ścisły związek z życiem ekonomicznym państw zaborczych (Rosji, Niemiec i Austro-Węgier). Istotną rolę odgrywała polityka gospodarcza ich rządów (w tym celna), poważny wpływ miały wahania koniunktury ekonomicznej w Europie i na świecie. Było wówczas kilka kryzysów ekonomicznych (1873–76, 1882–86, 1890–92, 1900–03, 1913) oraz kryzys agrarny (od 1873 r. do połowy lat 90.). Istotny był również dostęp do funduszy inwestycyjnych (w tym kapitału zagranicznego), nowoczesnej techniki i technologii, odpowiednich zasobów siły roboczej oraz rynków zbytu. Rolnictwo EFEKTY UWŁASZCZENIA W KP I GALICJI. Carskim ukazem (dekretem) o uwłaszczeniu z 1864 r., który ostatecznie likwidował zależność ekonomiczną gospodarstw chłopskich (w większości już oczynszowanych, w części jeszcze pańszczyźnianych) od właścicieli folwarków, objęto wszystkich chłopów, którzy użytkowali część ziemi folwarcznej bez względu na wielkość ich gospodarstw. Komornicy nieużytkujący gruntów, a mieszkający u zamożniejszych chłopów otrzymali niewielkie, 3-morgowe nadziały (1 ha i 68 arów). Właściciele folwarków otrzymali odszkodowanie w wysokości jedenastokrotnej wartości powinności chłopskich wobec dworu. Odszkodowania te wypłacał skarb państwa w tzw. listach likwidacyjnych, które podlegały losowaniu; trwało to 40 lat, ogółem ziemiaństwo otrzymało 64 mln rubli. Fundusze pochodziły z podatku gruntowego nałożonego na ludność rolniczą, w sumie chłopi za otrzymaną ziemię zapłacili w tym podatku ponad 110 mln rubli. Reforma uwłaszczeniowa nie rozwiązała sprawy serwitutów (wspólne użytkowanie przez dwór i chłopów pastwisk, łąk i lasów), natomiast pozbawiono ziemian prawa propinacji (prowadzenie handlu alkoholem produkowanym w gorzelniach dworskich). W sumie reforma miała charakter odgórnego aktu jednorazowego, podobnie jak patent uwłaszczeniowy w Galicji w 1848 r. Tam jednak aż do lat 90. pozostawiono ziemiaństwu prawo propinacji. Ziemianie galicyjscy otrzymali odszkodowanie w wysokości ponadczternastokrotnej wartości powinności chłopskich wobec folwarku. Generalnie uwłaszczenie z 1864 r. było korzystne dla ludności chłopskiej, liczba ludności bezrolnej zmniejszyła się z ok. 1440 tys. w 1861 r. do 220 tys. w 1870 r. Reforma ta utrwalała jednak niekorzystną z punktu widzenia ekonomicznego strukturę gospodarstw chłopskich. Jeszcze na początku XX w. w Królestwie Polskim gospodarstwa do 5 ha użytkowały 31 proc. ziemi rolniczej, w Galicji ten wskaźnik sięgał 49 proc. Gospodarstwa o powierzchni ponad 20 ha w Królestwie miały zaledwie 13 proc., a w Galicji 11 proc. areału użytków rolnych. EFEKTY UWŁASZCZENIA W ZABORZE PRUSKIM. Inaczej było w zaborze pruskim, gdzie reformy agrarne (tzw. regulacja, na Pomorzu Gdańskim od 1816 r., w Wielkopolsce od 1823 r.) miały charakter dobrowolnych umów, trwały do początku lat 60., a obejmowały głównie ludność chłopską użytkującą większe gospodarstwa rolne (powyżej 6 ha). Pozwoliło to na ukształtowanie korzystnej ekonomicznie struktury gospodarstw. Na początku XX w. w zaborze pruskim prawie połowę areału ziemi chłopskiej użytkowały gospodarstwa o powierzchni ponad 20 ha. Na Pomorzu Gdańskim niektóre przekraczały 100 ha. Odszkodowanie dla właścicieli folwarków było tu bardziej korzystne aniżeli w Galicji i Królestwie Polskim, wynosiło bowiem dwudziestokrotną wartość powinności rodziny chłopskiej wobec dworu, sumę tę płacili bezpośrednio chłopi. Łącznie w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim zapłacili oni właścicielom folwarków 30 mln talarów, co odpowiadało połowie wartości ziemi, którą otrzymali. SKUTKI UWŁASZCZENIA DLA WŁAŚCICIELI FOLWARKÓW. W zaborze pruskim wieloletnia, stopniowa reforma sprzyjała przestawieniu się właścicieli folwarków na nowy, kapitalistyczny sposób produkcji. Dzięki wysokim sumom odszkodowania mogli oni inwestować w nowoczesne metody uprawy ziemi. Niemiecki rynek wewnętrzny (szczególnie po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r.) zapewniał pełny zbyt artykułów rolnych. Skutki kryzysu ekonomicznego w rolnictwie europejskim, który zaczął się w 1873 r. (spowodowany napływem do Europy taniego zboża ze Stanów Zjednoczonych, Rosji i Australii), rolnictwo Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego odczuło w niewielkim stopniu, ponieważ od 1880 r. Niemcy przeszły do polityki protekcjonizmu celnego. Zdecydowanie w gorszej sytuacji znalazły się folwarki w Galicji i Królestwie Polskim. Znaczna część małych i średnich właścicieli została zaskoczona reformą uwłaszczeniową. Brak środków finansowych (m.in. na najem siły roboczej) powodował, iż nie byli w stanie zmienić metod gospodarowania. W Galicji dodatkowo, mimo iż władze Austro-Węgier wprowadziły w 1882 r. protekcyjną taryfę celną, właściciele folwarków nie byli w stanie konkurować na rynku wewnętrznym z produktami bardziej nowoczesnego rolnictwa węgierskiego. W Królestwie Polskim, gdzie folwarki tradycyjnie były producentem zboża na eksport (głównie na rynek angielski i holenderski), do 1884 r. sytuacja była korzystna, eksport systematycznie rósł, ponadto rynek wewnętrzny był stałym odbiorcą produkcji rolniczej, szczególnie szybko rozwijające się regiony przemysłowe (łódzki, warszawski i sosnowiecko-częstochowski). Krach nastąpił w 1884 r., kiedy na rynku pojawiły się duże ilości taniego zboża rosyjskiego z czarnoziemów Ukrainy. Z tego obszaru już od końca lat 60. sprowadzano tanie bydło i trzodę, które nie stanowiły jednak konkurencji dla polskiej gospodarki folwarcznej produkującej głównie zboże. Konkurencja taniego zboża rosyjskiego oraz utrata rynków zachodnioeuropejskich (spowodowana napływem pszenicy amerykańskiej) doprowadziły zacofane folwarki w Królestwie do długotrwałego kryzysu. Wiele z nich popadło w długi, a następnie zostało zlicytowanych. Według danych Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, już przed kryzysem agrarnym, w latach 1875–84 przymusowej parcelacji i wyprzedaży poddano 450 dóbr ziemiańskich stowarzyszonych w TKZ. W okresie kryzysu agrarnego, w latach 1886–95, zlicytowano dalsze 1223 folwarki. PRODUKCJA ROLNA. W latach 1880–1913 wzrost produkcji czterech zbóż (pszenica, żyto, owies i jęczmień) w kwintalach z 1 ha przedstawiał się następująco (podaję za Juliuszem Łukasiewiczem): Królestwo Polskie   z 8,1   do 10,7 Galicja   z 7,5   do 11,2 Pomorze Gdańskie   z 9,5   do 18,2 Wielkopolska   z 8,2   do 18,6 Widać ogromną przewagę nowoczesnego rolnictwa Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego nad ekstensywną i zacofaną gospodarką rolną Królestwa i Galicji. Na przełomie XIX i XX w. w rolnictwie pruskim maszyny rolnicze, mechaniczne młockarnie, siewniki i żniwiarki były w powszechnym użyciu także w dużych gospodarstwach chłopskich. Zużycie nawozów sztucznych w przeliczeniu na 1 ha wynosiło tam 360 kg, gdy w Królestwie Polskim jedynie 45 kg, a w Galicji 42 kg. Maszyny rolnicze w Królestwie i Galicji używane były jedynie w wielkich gospodarstwach folwarcznych. Poziom produkcji rolnej w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim był zbliżony do tych z najwyżej rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. W 1913 r. w zaborze pruskim zbierano 21 kwintali pszenicy z 1 ha, gdy w Niemczech 21,4, Anglii 21,3, Holandii 23,5, Danii 33,1; we Francji 13,2, w Austrii 13,6, na Węgrzech 13,2, w Galicji 11,8, a w Królestwie Polskim 12,4. (Było to mniej aniżeli w zacofanej Rumunii, gdzie uzyskiwano prawie 13 kwintali z ha). EKONOMICZNE SKUTKI OPORU I UPORU. Jak wiadomo, w 1886 r. władze pruskie powołały tzw. Komisję Kolonizacyjną, która dysponując kapitałem 100 mln marek (do 1914 r. suma ta urosła do 955 mln marek) przystąpiła do wykupu ziemi z rąk polskich, głównie podupadłych majątków ziemiańskich, osiedlając tam niemieckie rodziny. W sumie do 1914 r. osiedlono ich 22 tys. (ale jak się okazało, znaczna część tej ziemi była wcześniej własnością Niemców). Polska obrona ziemi polegała na tworzeniu spółek parcelacyjnych, które wykupywały podupadłe majątki, czasami także z rąk niemieckich. Ogółem do 1913 r. w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim Komisja Kolonizacyjna wykupiła z rąk polskich ponad 191 tys. ha ziemi, natomiast Polacy z rąk niemieckich (czasami od Niemców osiedlonych przez tę komisję) ponad 287 tys. ha, a więc bilans był dodatni dla Polaków, którzy wbrew planom kanclerza Otto Bismarcka i jego następców powiększyli swój stan posiadania o ponad 96 tys. ha ziemi. Ogromna w tym zasługa wielu działaczy społecznych, m.in. Maksymiliana Jackowskiego, sekretarza Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, który wspierał działalność włościańskich kółek rolniczych, i księdza Piotra Wawrzyniaka, patrona Związku Spółek Zarobkowych. Poważną rolę odgrywały organizowane na wsi spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe i stowarzyszenia (np. Towarzystwo Oświaty Ludowej i Towarzystwo Czytelni Ludowych). Polacy w zaborze pruskim w oporze przeciw germanizacji kierowali się zasadą solidarności narodowej, poszanowaniem obowiązującego prawa, samodyscypliną, solidnością w wykonywaniu przyjętych zadań. Polski rolnik, często wzorując się na niemieckich sąsiadach, potrafił ich prześcignąć w wynikach gospodarowania. Przemysł INDUSTRIALIZACJA KRÓLESTWA POLSKIEGO. W produkcji przemysłowej zdecydowanie przodowało Królestwo Polskie. Co prawda największym regionem przemysłowym w tym czasie był Górny Śląsk w rejencji opolskiej, jednak obszar ten przed rozbiorami nie należał do Rzeczpospolitej, a więc nie możemy tego okręgu zaliczać do ziem polskich w latach zaborów. Przyśpieszenie industrializacji w Królestwie w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. było następstwem zmian w polityce gospodarczej państwa rosyjskiego, a także odłożonych w czasie skutków uwłaszczenia chłopów, co owocowało rozszerzeniem rynku wewnętrznego oraz znacznym wzrostem liczby wolnych rąk do pracy. Najważniejszym czynnikiem było przejście Rosji od 1877 r. do protekcyjnej polityki celnej (tzw. złote cła). Kilkakrotna podwyżka opłat celnych do początku lat 90. zahamowała eksport na rynek rosyjski produktów przemysłowych z Europy Zachodniej. Dzięki temu rynek ten stał się głównym odbiorcą produktów z Królestwa Polskiego. Ogółem lokowano w Rosji 60–90 proc. produkcji, głównie wyrobów przemysłu włókienniczego i żelaznego. Ważny wpływ na rozwój niektórych gałęzi przemysłu miały bezpośrednie zamówienia rządowe. Dotyczy to głównie hutnictwa w okresie rozbudowy kolejnictwa, jak również przemysłu metalowego przed wybuchem I wojny światowej. TECHNOLOGIA I KOLEJE. W przemyśle hutniczym zasadnicze zmiany techniczne zakończyły się w latach 90. Na początku XX w., w związku z upowszechnieniem się silników spalinowych i elektrycznych, mechanizacja wkroczyła także w sferę drobnej produkcji przemysłowej. Istotne znaczenie miała rozbudowa kolejnictwa. Już w 1848 r., dzięki kolei warszawsko-wiedeńskiej, Warszawa uzyskała połączenie kolejowe z Zagłębiem Dąbrowskim, Krakowem i Wiedniem, a w 1859 r. z Górnym Śląskiem. W 1866 r. największy ośrodek przemysłowy Królestwa, Łódź, dzięki budowie kolei Fabryczno-Łódzkiej uzyskał połączenie z Warszawą i rynkami rosyjskimi. Do 1903 r. w Królestwie Polskim wybudowano następujące linie kolejowe: Warszawsko-Bydgoską, Warszawsko-Petersburską, Warszawsko-Terespolską, Nadwiślańską, Dąbrowsko-Dęblińską i Warszawsko-Kaliską. Ogółem do 1913 r. – 3392 km linii, co w przeliczeniu na 100 km kw. dawało jednak tylko 2,7 km. W Wielkopolsce wskaźnik ten wynosił 12,1 km, na Pomorzu Gdańskim 8,9 km, na Górnym Śląsku 11,8 km, w Galicji 5,2 km, w Anglii 12 km, w Niemczech 11,8 km, we Francji 9,5 km, w Rosji jedynie 1,2 km. KREDYTY. W Królestwie Polskim w latach 1870–1913 powstało 8 banków akcyjnych oraz kilkadziesiąt różnego rodzaju towarzystw kredytowych (najwięcej w Warszawie i Łodzi). Do największych banków należały: Bank Handlowy w Warszawie (powstał w 1870 r.), Warszawski Bank Dyskontowy (1871) i Bank Handlowy w Łodzi (1872). Poprzez powiązania z kapitałem zagranicznym, a także bankami zagranicznymi miały poważny wpływ na rozbudowę przemysłu Królestwa Polskiego. BILANS ROZWOJU. W latach 1870–1913 wartość produkcji w Królestwie Polskim wzrosła czternastokrotnie, z ok. 64 mln rubli do prawie 898 mln rubli, a liczba robotników zwiększyła się ponad sześciokrotnie, z 64 tys. do ponad 412 tys. Moc maszyn i silników energetycznych zainstalowanych w zakładach przemysłowych wzrosła ponad pięćdziesiąt razy, z 8 tys. KM do ponad 406 tys. KM. Wśród 11 gałęzi przemysłu (wydobywczy, hutniczy, metalowo-maszynowy, chemiczny, mineralny, drzewny, papierniczo-poligraficzny, włókienniczy, konfekcyjny, skórzany i spożywczy) najlepiej rozwinięty był przemysł tekstylny, którego udział w produkcji globalnej w latach 1870–1913 zwiększył się z 24 do prawie 40 proc., natomiast w liczbie zatrudnionych całego przemysłu Królestwa Polskiego z ponad 31 do prawie 40 proc. OKRĘGI PRZEMYSŁOWE I CZOŁOWE FIRMY. Szybki rozwój przemysłu doprowadził do koncentracji przestrzennej i powstania okręgów (regionów) przemysłowych. Ostatecznie ukształtowały się cztery: łódzki, warszawski, sosnowiecko-częstochowski i staropolski. Skupiały one ponad 82 proc. globalnej produkcji przemysłowej Królestwa. Największy był okręg łódzki, którego udział w globalnej produkcji wahał się w granicach 33–41 proc., potem warszawski (13–24), sosnowiecko-­częstochowski (12–23), wreszcie staropolski z malejącym udziałem (5–3 proc.). W łódzkim regionie najważniejszą gałęzią było włókiennictwo, którego udział w produkcji okręgu wahał się od 85 do 91 proc. W Łodzi (udział samego tego miasta w produkcji globalnej Królestwa wynosił na początku XX w. ponad 30 proc.) funkcjonowało kilkanaście przedsiębiorstw tekstylnych zatrudniających przeciętnie ponad 1 tys. robotników. Największe z nich to Tow. Akc. K. Scheibler, w którym w 1913 r. pracowało 7,5 tys. robotników, oraz Tow. Akc. I.K. Poznański (7 tys. pracowników). Przedsiębiorstwa te pod względem wielkości zatrudnienia ustępowały w Królestwie Polskim jedynie zakładom lniarskim Tow. Akc. Hille i Dietrich w Żyrardowie (9 tys. robotników w 1913 r.). Warszawski okręg miał charakter wielobranżowy. W samej Warszawie, która była drugim po Łodzi ośrodkiem przemysłowym Królestwa (ponad 20 proc. udziału w globalnej produkcji), wyróżniały się gałęzie metalowo-­maszynowa i spożywcza. Do końca lat 80. pewną rolę odgrywały zakłady hutnicze: Walcownia Koszyki, Stalownia Warszawska i Tow. Warszawskiej Fabryki Stali Cyklop. Wśród firm metalowych, które zatrudniały po kilkuset pracowników, na uwagę zasługują: Tow. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein, powstałe w 1818 r., gdzie wytwarzano maszyny parowe, mosty i wagony kolejowe, ponadto Tow. Akc. K. Rudzki i Ska, produkujące szyny, mosty kolejowe i wszelkiego rodzaju odlewy, Tow. Akc. Bormann, Szwede i Ska, wytwarzające kompletne urządzenia i aparaturę dla cukrowni, gorzelni i browarów. Wśród spożywczych wyróżniały się cztery firmy tytoniowe: spółka Bracia Polakiewicz, zakłady Nobless, przedsiębiorstwo Brin i Ska, firma Progress, jak również jeden z największych browarów w królestwie Tow. Akc. Haberbusch i Schiele. W okręgu sosnowiecko-częstochowskim nie było ośrodka centralnego, ale cztery równorzędne miasta przemysłowe: Częstochowa, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza oraz Zawiercie. Dominowały przemysł wydobywczy, hutniczy, metalowo-maszynowy oraz włókienniczy. Do największych zakładów górniczych należały: Tow. Górniczo-Przemysłowe Saturn koło Sosnowca, zatrudniające na początku XX w. ponad 2 tys. robotników, Francusko-Włoskie Towarzystwo Dąbrowskich Kopalń Węgla (3 kopalnie w pow. będzińskim, ok. 2 tys. robotników) oraz kopalnia węgla Hrabia Renard w Sielcach koło Sosnowca, zatrudniająca 2,2 tys. górników. Do hutniczych: Tow. Akc. Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej (ponad 2,7 tys. robotników) oraz Tow. Akc. Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza (2 huty, w Sosnowcu – 2,5 tys. i w Zawierciu – 2 tys. hutników). Do metalowych: Tow. Akc. B. Hantke w Częstochowie (2,5 tys. robotników). Do włókienniczych: zakłady bawełniane Tow. Akc. Zawiercie w Zawierciu (w 1913 r. ponad 6 tys. robotników). W okręgu staropolskim, po powstaniu styczniowym wyraźnie tracącym na znaczeniu, dominowało górnictwo rudy żelaza i hutnictwo. W Ostrowcu i Starachowicach funkcjonowały dwa największe zakłady: Tow. Akc. Starachowickich Zakładów Górniczych (ponad 1 tys. robotników na początku XX w.) oraz Tow. Akc. Zakładów Ostrowieckich (3,6 tys.). KAPITAŁ ZAGRANICZNY. Inwestycje niemieckie (głównie z Górnego Śląska), francuskie, a także belgijskie, włoskie, angielskie, austriackie i szwajcarskie były związane z wprowadzoną pr