Z TROJAKICH POTRZEB. „Z trojakich potrzeb narodu i moralnych, umysłowych i fizycznych wypływają trzy główne warunki jego samoistnego i organicznego życia, temi są: harmonia i zgoda warstw społecznych, naród składających wykształcenie umysłowe usposabiające go do samodzielnego rządzenia sprawami swojemi i dobry byt mieszkańców; czyli innemi słowami cnota, nauka i bogactwa”. (Ludwik Górski) Dla realizacji powyższych zasad nie musiało koniecznie istnieć państwo. Ludzie pracy organicznej w Królestwie Polskim musieli się wręcz obejść bez niego, gdyż, jak napisał Jerzy Jedlicki w znakomitej pracy „Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują” – „praca organiczna musiała nie tylko (…) obywać się bez pomocy państwa, ale wręcz stawiać tamy jego niszczycielskiej (…) działalności”. Przecież to państwo nie było własne, tylko obce, realizujące interesy władzy zaborczej. Jeżeli odrzucimy militarno-martyrologiczną wizję dziejów i paradygmat o powstaniach jako jedynej słusznej drodze do odzyskania przez Polskę niepodległości w warunkach zaborów, a spojrzymy na XIX w. poprzez pryzmat rozwoju cywilizacyjnego ziem polskich, to zwolennicy koncepcji organicznego rozwoju nie jawią się jako zdrajcy i serwiliści ani nie można im zarzucić, iż nie byli prawdziwymi patriotami. Widzieli oni jedynie inną drogę do rozwoju narodowego w warunkach ucisku zaborczego, szczególnie bolesnego po klęskach kolejnych powstań narodowych, a zwłaszcza insurekcji styczniowej. Krąg ludzi związanych z koncepcjami pracy organicznej przedkładał ją nad walkę zbrojną o odzyskanie niepodległości. Organicznicy uczestniczyli praktycznie we wszystkich znaczących przedsięwzięciach gospodarczych i społecznych w skali całego Królestwa Polskiego czy też na gruncie ich małych ojczyzn. Pośród zwolenników i realizatorów koncepcji pracy organicznej można wskazać również wielu wyjątkowych ludzi wywodzących się ze środowisk burżuazyjnego i ziemiańskiego. Przyjrzyjmy się sylwetkom kilku z nich, a wybór ten z całą pewnością można uznać za subiektywny. Bohater nieromantyczny Leopold Stanisław Kronenberg, finansista i przemysłowiec, a przy tym filantrop i mecenas kultury, uznawany jest za jednego z najważniejszych twórców polskiego kapitalizmu, a także skutecznego realizatora koncepcji pracy organicznej. Syn zamożnego bankiera, urodzony w Warszawie 24 marca 1812 r., nie tylko odziedziczył spory majątek, ale przede wszystkim został odpowiednio wykształcony i przygotowany do podjęcia poważnej działalności na różnych płaszczyznach aktywności gospodarczej i społecznej. Studiował w Hamburgu i w Berlinie, odbył praktyki w znanej firmie handlowo-bankowej S. Heinego. Po powrocie do Warszawy, już po klęsce powstania listopadowego, związał się ze spółką dzierżawiącą monopol tytoniowy, stając z czasem na czele jej zarządu. Przyniosło mu to pierwsze sukcesy finansowe i pozwoliło na inwestycje w inne sfery gospodarki, przede wszystkim w raczkujący na terenie Królestwa Polskiego przemysł cukrowniczy. Ponadto starał się o wydzierżawienie kopalni węgla kamiennego, założył dom handlowy, podjął działania w sektorze kolejnictwa i wszedł w spółkę z Andrzejem Zamoyskim, zostając udziałowcem Spółki Żeglugi Parowej na Wiśle. W latach 1860–61 zbudował w Warszawie nowoczesną fabrykę wyrobów tytoniowych, stając się największym wówczas pracodawcą. W 1845 r. zawarł małżeństwo i zmienił przy tym wyznanie z mojżeszowego na ewangelicko-reformowane. Kronenberg działał m.in. w Towarzystwie Dobroczynności (od 1849 r.), Resursie Kupieckiej (1851), Komisji Umorzenia Długu Państwowego (1856), Radzie Przemysłowej przy Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchowych (1857), Trybunale Handlowym (1854), Towarzystwie Rolniczym (1858–61). Kupił „Gazetę Codzienną”, której w 1861 r. zmienił tytuł na „Gazeta Polska”, a redaktorstwo powierzył Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu. W dobie powstania styczniowego Kronenberg aktywizuje się politycznie. W lutym 1861 r. przyczynił się do utworzenia w Warszawie Delegacji Miejskiej. Jako współpracownik Zamoyskiego stał się jednym z przywódców obozu białych. Sprzeciwiał się wybuchowi powstania i podjął nawet współpracę z Aleksandrem Wielopolskim, chociaż uchylał się od ugody politycznej z Aleksandrem II. Po wybuchu powstania wsparł je finansowo, ale czując się zagrożony, dzięki poparciu margrabiego Wielopolskiego, uzyskał zgodę na opuszczenie Królestwa Polskiego, dokąd powrócił latem 1864 r. Po upadku powstania Kronenberg zainwestował m.in. w budowę Kolei Warszawsko-Terespolskiej (1864), w 1869 r. został wiceprezesem zarządu Towarzystwa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Warszawsko-Bydgoskiej, a w 1874 r. uzyskał koncesję na budowę Kolei Nadwiślańskiej. W dziedzinie tej zmuszony został do rywalizacji z innym warszawskim przedsiębiorcą – Janem Gotliebem Blochem (o którym dalej). W 1868 r. został prezesem spółki cukrowniczej, przekształconej dwa lata później w Warszawskie Towarzystwo Fabryk Cukru, które z biegiem lat stało się największym producentem cukru w kraju. Były wreszcie jego inwestycje w przemyśle wydobywczym. W 1874 r., trzy lata wcześniej powołana spółka akcyjna została przekształcona w Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych, które miało w Niemczech kopalnie Kazimierz, Jakub i Feliks oraz założyło kopalnię Juliusz w Porąbce. W 1870 r. przy współudziale innych warszawskich finansistów, znanych dygnitarzy oraz przedstawicieli sfer arystokratyczno-inteligenckich, Kronenberg założył Bank Handlowy w Warszawie SA. Jego oddziałem stał się Petersburski Bank Pożyczkowy i Dyskontowy. Kronenberg był mistrzem w pozyskiwaniu i pomnażaniu kapitału. Nad wejściem do założonego banku nakazał umieścić napis: „Polacy – bogaćcie się!”. Dziełem życia Kronenberga stała się też Szkoła Handlowa w Warszawie, założona i sfinansowana z jego własnych funduszy w 1875 r. (Jej tradycje kontynuuje obecnie prestiżowa Szkoła Główna Handlowa, najstarsza uczelnia ekonomiczna w Polsce). Kronenberg był wówczas: członkiem Zarządu Giełdy Warszawskiej, starszym Zgromadzenia Kupców, założycielem Towarzystwa Kredytowego m. Warszawy, Kasy Przemysłowców, Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia. W 1875 r. walnie przyczynił się do założenia Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Miał swój wkład merytoryczny w opracowaniu Encyklopedii Rolniczej. Przekazywał znaczące kwoty na cele dobroczynne, wspierając kasy rzemieślnicze, szpitale, szkoły, przytułki i ochronki. Był jedną z osób finansujących pierwsze polskie wydanie dzieł Mikołaja Kopernika. Leopold Kronenberg zmarł 5 kwietnia 1878 r. w Nicei. W chwili śmierci jego majątek oszacowano na 20 mln rubli i był on uznawany za najbogatszego mieszkańca w Królestwie Polskim. Działalność ojca mieli kontynuować synowie – najpierw Stanisław Leopold (1846–94), a po jego przedwczesnej śmierci Leopold Julian (1849–1937). Jak się jednak okazało, żaden z nich nie miał takiej głowy do interesów jak ojciec. Król polskich kolei Wielkim konkurentem Leopolda Kronenberga był inny znakomity przedstawiciel burżuazji warszawskiej Jan Gottlieb Bloch. Urodzony 24 czerwca 1836 r. w Radomiu w rodzinie żydowskiej, syn właściciela niewielkiej farbiarni wyrobów wełnianych, pierwsze większe pieniądze zarobił w Rosji, które następnie z powodzeniem zainwestował w Królestwie Polskim. Jeszcze przed wyjazdem do Rosji zmienił wyznanie na ewangelicko-reformowane, co miało ułatwić mu karierę. Do Petersburga wyjechał w 1856 r. z zamiarem zbicia majątku na boomie kolejowym. Środki na inwestycje pozyskał najpewniej od Mikołaja Skworcowa, kupca i przemysłowca rosyjskiego, częściowo rezydującego w Warszawie. Reszta była dziełem talentu Blocha, pracowitości i dobrej organizacji. Ożenił się z bratanicą Leopolda Kronenberga, a to skoligacenie miało otworzyć przed nim wspaniałą perspektywę kariery. W krótkim czasie doszło jednak do konfliktu między wielkim Leopoldem a Janem Gottliebem o pierwszeństwo w świecie finansjery i w kręgu przemysłowców. Bloch pozostawał w cieniu Kronenberga, choć starał się za wszelką cenę mu dorównać, a nawet pokonać rywala. W przygotowaniach do powstania narodowego i w samym powstaniu Bloch nie uczestniczył. Opuścił Warszawę, najpewniej aby uniknąć zaangażowania się po którejś ze stron konfliktu. Pojechał do Berlina dla uzupełnienia wykształcenia i choć nie odbywał tam regularnych studiów, to jednak skorzystał wiele, poznając tajniki nowoczesnej wiedzy z zakresu ekonomii, finansów i statystyki. Z powodzeniem zdobywał potem koncesje na budowę kolejnych linii kolejowych na terenie Królestwa Polskiego i Rosji. W 1876 r. „król polskich kolei” został prezesem Komitetu Reprezentantów Dróg Żelaznych Cesarstwa i Królestwa Polskiego oraz wszedł do Państwowej Komisji Kontroli Dochodów i Wydatków Dróg Żelaznych. Teoretycznym owocem jego kolejowych osiągnięć było napisanie kilkutomowego dzieła „Wpływ dróg żelaznych na stan ekonomiczny Rosji”, które uzyskało I nagrodę na Kongresie Geograficznym w Paryżu. Za napisanie tej pracy został radcą stanu i nadano mu szlachectwo. Angażował swe kapitały w rozmaite przedsięwzięcia przemysłowe, m.in. inwestował w cukrownictwo (Częstocice i Dobrzelin), przemysł drzewny (eksploatował lasy na Polesiu i Wołyniu, zakładał tartaki produkujące m.in. podkłady kolejowe), miał udziały w przedsiębiorstwach hutniczych i metalowych. W 1883 r. nabył duży majątek ziemski Łęczna na Lubelszczyźnie. Zorganizował dobrze funkcjonujący i liczący się w branży dom bankowy. W 1870 r. poważnie przyczynił się do założenia Banku Handlowego w Warszawie. Podobnie jak Kronenberg udzielał się w rozlicznych instytucjach, m.in. zakładał Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń. W 1873 r. został prezesem Komitetu Giełdy Warszawskiej (funkcję tę pełnił przez 12 lat), zaś w 1879 r. wieloletnim starszym Zgromadzenia Kupców w Warszawie. Wchodził także w skład ścisłego kierownictwa Towarzystwa Kredytowego m. Warszawy. Założył Biuro Statystyczne w stolicy Królestwa Polskiego. Będąc właścicielem jednego z największych majątków na terenie ziem polskich, Bloch pamiętał o ludziach będących w niedostatku, kalekich i pokrzywdzonych. Jednym z jego projektów były tzw. domy ludowe działające na rzecz rozwoju kultury i moralności wśród warstw ubogich. Przekazywał ogromne sumy na cele filantropijne. Znajdował czas na pisanie prac naukowych i quasi-­naukowych, w jego dorobku znajduje się kilkadziesiąt monografii i studiów z dziedziny kolejnictwa, finansów i kredytu oraz gospodarki ziemią i gospodarki komunalnej, z których dwie zostały odznaczone złotymi medalami na Kongresie Geograficznym i Wystawie Światowej. Okazał się czołowym propagatorem idei pacyfistycznych. Swoje przemyślenia zawarł w wielotomowym dziele „Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym”, w którym przewidział katastroficzne skutki działań militarnych. Współorganizował Międzynarodową Konferencję Rozbrojeniową w Hadze w 1899 r. Ponadto był pomysłodawcą i założycielem pierwszego w historii Muzeum Wojny i Pokoju w Lucernie w 1902 r. Jego praca „Przyszła wojna…” w 1901 r. została zgłoszona przez Akademię Umiejętności do Pokojowej Nagrody Nobla. Jan Bloch zmarł 6 stycznia 1902 r. i został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie, ale później przeniesiono ciało na Powązki. Współcześni nie szczędzili mu słów krytyki, nie mogąc zrozumieć jego sukcesu w iście amerykańskim stylu. Dosyć szybko postać króla kolei, parweniusza, który nie z racji urodzenia, ale dzięki pracy i z pewnością różnym talentom, wspiął się na szczyty sukcesu, uległa zapomnieniu. Jako przedstawiciel dorobkiewiczowskiej burżuazji nie mógł uzyskać odpowiedniej rangi w narodowym panteonie. MODERNIZATORZY FOLWARCZNI. Lata po powstaniu styczniowym wymagały od ziemian mozołu dostosowania się do wymogów nowej, kapitalistycznej rzeczywistości. W społeczności tej nie wszyscy chcieli (bądź umieli) dostrzec taką konieczność, ale wielu ziemian przystąpiło do modernizacji majątków na poważną skalę. Kiedy zabrakło dotychczasowego lidera środowiska ziemiańskiego Andrzeja Zamoyskiego, na czoło zwolenników przebudowy gospodarki folwarcznej wysunęli się dawni jego współpracownicy z czasów zjazdów klemensowskich (lata 40. XIX w.) i Towarzystwa Rolniczego (1858–61), m.in. Stanisław Aleksandrowicz, Adam Goltz, Ludwik Górski, Jan Jezierski, Adolf Kurtz, Aleksander Kurtz, Aleksander Ostrowski, Karol Walewski, Tytus Woyciechowski. Określa się ich mianem liberalnych ziemian; byli zwolennikami organicznego rozwoju gospodarczego i społecznego. Szczególnie Aleksander hr. Ostrowski, Ludwik Górski i Tytus Woyciechowski osiągnęli w swoich majątkach znakomite efekty. Mąż wielkiego serca Ludwik Górski uznawany jest za jednego z twórców programu pracy organicznej (nieco innego w założeniach od postulowanego przez pozytywistów warszawskich) oraz za jednego z najwybitniejszych jego realizatorów. Urodził się 1 maja 1818 r. w Końskich w rodzinie ziemiańskiej i wojskowej. Ojciec Franciszek był generałem w armii Królestwa Polskiego. Ludwik pobierał nauki w Korpusie Kadetów w Kaliszu, a po jego rozwiązaniu po powstaniu listopadowym w Kolegium Pijarów i w Gimnazjum Gubernialnym w Warszawie, które ukończył w 1837 r. z pierwszą nagrodą. Praktyki odbywał w nowocześnie prowadzonych dobrach rodziny Zamoyskich. Śmierć ojca uniemożliwiła mu podjęcie wyższych studiów, gdyż na niego jako najstarszego spadł obowiązek opieki nad matką i rodzeństwem. Ludwik objął administrację rodzinnego majątku Wola Pękoszewska w pow. rawskim i kontynuował edukację poprzez samokształcenie. Znał języki obce, mógł więc zapoznawać z się pracami zachodnioeuropejskich specjalistów. W 1849 r. objął ogromne, chociaż zaniedbane i zadłużone dobra ziemskie w Sterdyni, wniesione w posagu przez żonę Paulinę hr. Krasińską, i w Ceranowie. Na ogromną skalę przeprowadził meliorację dóbr, wprowadził płodozmian i nawożenie, rozwinął hodowlę bydła i owiec. Dla robotników folwarcznych zbudował nowe domy mieszkalne, a przy gorzelni założył łaźnię z gorącą wodą. Od 1853 r. w Sterdyni funkcjonował szpital pod wezwaniem św. Pawła Apostoła, założony i finansowany przez dziedzica, z utrzymywanymi przez niego lekarzem, felczerem i położną. Swoimi pomysłami dzielił się na łamach ówczesnej prasy, z „Rocznikami Gospodarstwa Krajowego” na czele. Przed powstaniem styczniowym był jednym z najbliższych współpracowników hr. Zamoyskiego, zwolennikiem postępu cywilizacyjnego i prac organicznych, ale w ścisłym powiązaniu z religią. Wszedł do instytucji stworzonych przez margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, ale nie był zwolennikiem ugody z carem. Doświadczenia insurekcyjne i popowstaniowe represje jeszcze bardziej przekonały go do działań o charakterze organicznym. Był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej myśli konserwatywnej (jego praca „O konserwatorstwie w Polsce”). Stał się czynnym działaczem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, w którym po Aleksandrze Ostrowskim objął funkcję prezesa komitetu. Nie sposób wyliczyć, w jakich komitetach, radach i instytucjach się udzielał: członek Towarzystwa Akcyjnego Kolei Terespolskiej, Towarzystwa Kredytowego m. Warszawy, Rady Opiekuńczej w Królestwie Polskim, prezes Towarzystwa Osad Rolnych, kurator Instytutu Św. Kazimierza i fundator domu Towarzystwa Pań Św. Wincentego à Paulo itd. Jego dobra ziemskie uznawane były za wzorcowe w skali Królestwa Polskiego, a majątek i wyroby nagradzane. Dzięki niemu wybudowano bądź wyremontowano kilkanaście kościołów i innych obiektów sakralnych; łożył na cele religijne, opiekuńcze i dobroczynne. Utrzymywał bliskie kontakty w Watykanem. Ogłosił wiele rozpraw o treści gospodarczej i politycznej, zwłaszcza na łamach pism „Niwa”, „Słowo” i „Kronika Rodzinna”. Wyrazem szacunku współczesnych było nadanie mu w 1902 r. przez Uniwersytet Jagielloński doktoratu prawa honoris causa oraz urządzenie z inicjatywy Henryka Sienkiewicza jubileuszu sześćdziesięciolecia pracy obywatelskiej. W 1908 r. wydano drukiem „Wybór Pism Ludwika Górskiego”. Zmarł w Warszawie 11 kwietnia 1908 r., pochowany został w krypcie grobowej kościoła w Ceranowie. Pamięć dobrego dziedzica została utrwalona na pamiątkowej tablicy w kościele w Sterdyni słowami: „Mąż wielkiego serca, niestrudzonej pracy, dla podwładnych sprawiedliwy, pracy rolnej miłośnik. W tej świątyni się modlił o zmiłowanie Boże nad tym krajem”. Przyjaciel Chopina Tytus Woyciechowski położył poważne zasługi dla rozwoju gospodarczego i społecznego Hrubieszowszczyzny, Lubelszczyzny i Zamojszczyzny. W 1901 r., 22 lata po śmierci, został uznany – obok sztandarowej postaci Andrzeja Zamoyskiego – za najbardziej zasłużonego z lubelskich ziemian dla rozwoju całego rolnictwa krajowego. Urodził się 31 grudnia 1808 r. we Lwowie. Jako młody chłopiec stracił ojca i dalszą opiekę nad nim za zgodą rady familijnej sprawowała matka. W latach 1818–26 uczęszczał do Liceum Warszawskiego, kończąc je z publiczną pochwałą. Poznał się wówczas z Fryderykiem Chopinem i do końca życia wielkiego kompozytora obaj pozostawali w bliskiej przyjaźni, odbywając wspólne podróże i korespondując ze sobą. W latach 1826–29 Woyciechowski studiował administrację na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie osiadał w Poturzynie i zajął się z dobrym skutkiem prowadzeniem odziedziczonego majątku ziemskiego. Przed wybuchem powstania listopadowego odbywał podróż po Europie w towarzystwie Chopina, lecz na wieść o insurekcji pozostawił przyjaciela i powrócił do kraju. Jak wielu innych młodych ziemian z jego pokolenia uczestniczył w wojnie z Rosją 1831 r., w stopniu podporucznika, wspierając również hojnie finansowo władze powstańcze (100 tys. zł w postaci listów zastawnych). Za męstwo wojenne został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Udział w powstaniu listopadowym i jego upadek miały wielki wpływ na dalsze życie Woyciechowskiego. Widząc z bliska okropieństwa walki, przyglądając się bliżej – jako adiutant Naczelnego Wodza – polityce, stał się zdecydowanie ostrożniejszy w postępowaniu. Na życie i sprawę narodową zaczął patrzeć realistycznie, tym bardziej iż przyszło mu teraz żyć i działać w epoce paskiewiczowskich represji i ograniczeń. Od początku lat 40. Woyciechowski włączył się w nurt działań modernizacyjnych podjętych przez Andrzeja Zamoyskiego. Stąd też jego udział w kolejnych zjazdach klemensowskich. Jego celem stało się nie tylko unowocześnianie własnych dóbr ziemskich, ale równocześnie działalność społecznikowska, edukacyjna i popularyzatorska. Wszedł w skład spółki wydawniczej „Roczników Gospodarstwa Krajowego”. Stał się jednym z płodniejszych autorów, uczestniczył w dyskursie nad połączeniem indywidualnej pracy organicznej we wspólne działania o charakterze ogólnokrajowym. Był jednym z inicjatorów powołania do życia Towarzystwa Rolniczego, często zabierał głos w dyskusjach nad modernizacją gospodarki krajowej i stosunków społecznych. W dobie powstania styczniowego ponownie stał się aktywny politycznie. Należał do kierownictwa białych, wchodząc w skład Dyrekcji Wiejskiej. Sceptyczny wobec przygotowań powstańczych, latem 1862 r. usunął się z kierownictwa ugrupowania. Wybory samorządowe z 1861 r. pokazały, jaką estymą cieszył się pośród okolicznych obywateli, którzy powierzyli mu funkcję przewodniczącego Hrubieszowskiej Rady Powiatowej. W powstaniu nie tylko poniósł straty materialne, ale podczas rabunkowego napadu Rosjan w lutym 1863 r. zginął jego syn Józef. W obawie o los pozostałej rodziny Woyciechowski opuścił kraj, powrócił po kilku miesiącach. Jako uznany w środowisku działacz ziemiański powoływany był do pełnienia najwyższych funkcji w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Jako wieloletni przyjaciel Chopina poczuł się w obowiązku ufundowania marmurowego popiersia kompozytora dla Towarzystwa Muzycznego Warszawskiego w początkach 1873 r. Dbał, zgodnie z duchem epoki, o uprzemysłowienie dóbr. Założył w Poturzynie pierwszą na Lubelszczyźnie cukrownię, której wartość w 1874 r. szacowano na 150 tys. rb. Doszedł do znakomitych wyników w uprawie buraków, uzyskując zbiory wyższe niż plantatorzy francuscy i niemieccy. W roku śmierci Woyciechows