POPOWSTANIOWY SZOK POZNAWCZY. Nie sposób zrozumieć atmosfery popowstaniowej bez uświadomienia sobie szoku, jaki przeżywali świadomi i zaangażowani społecznie Polacy, kiedy patrzyli na stan spraw po 1863 r. w części ziem polskich, należących do państwa rosyjskiego. Termin szok poznawczy – nieznany wówczas, a upowszechniony dopiero przez rozwój psychologii na przełomie XIX i XX w. – wydaje się właściwym pojęciem umożliwiającym opisanie ówczesnej rzeczywistości. Na ten szok składało się zarówno przerażenie i strach z powodu represji, jak i bezsilna rozpacz z powodu świadomego, a skutecznego niszczenia polskości. Same represje można skatalogować. Ale jak opisać psychiczne konsekwencje ponad 500 publicznych egzekucji. Jak podsumować to, co działo się w głowach i duszach 70 tys. osób, które przeszły przez więzienia; co przeżywały i myślały ich rodziny? Co się stało w myśleniu 2,5 tys. osób, które skazano na katorgę, gdzie fizyczne dręczenie więźniów było regulaminową praktyką? Jak przeżyli to ich bliscy i sąsiedzi? A 8 tys. mężczyzn wcielonych do okrutnych tzw. rot aresztanckich? A deportowani na Syberię, a wyrzuceni z pracy urzędnicy? A 3,5 tys. rodzin szlacheckich, którym odebrano za udział w powstaniu majątki i wyrzucono z rodzinnych domów? A zwykła zmiana szyldów na urzędach: z polskich na rosyjskie, czy zmiany języka zapisu w metrykach (nawet księża katoliccy świadectwa chrztu musieli teraz wypisywać po rosyjsku)? Jak policzyć i opisać przemiany mentalne, które zaszły nie tylko w represjonowanych, ale także w świadkach tego „odpolaczania”? Grozy sytuacji dopełniało cyniczne wykorzystanie przez Rosjan nierozwiązanej kwestii chłopskiej. Rosyjski plan zakładał systemowe uderzenie w stan posiadania szlachty i Kościoła katolickiego oraz przekazanie znaczącej części ziemi rolnej z rąk ziemiaństwa w ręce chłopów. Chłopi otwarcie wyrażali swoją radość i wdzięczność dla władzy. Przed kościołami wznoszono okrzyki: „Niech żyje nasz cesarz i król Aleksander II”. Część chłopów opuściła oddziały powstańcze, a inni wstępowali do Straży Wiejskiej, która miała pilnować wsi i lasów przed powstańcami i informować władze o pojawieniu się oddziałów partyzanckich. Zdarzały się napady na małe grupki powstańców, wyłapywanie pojedynczych osób, donoszenie na rannych ukrywających się po dworach i plebaniach. UGODOWCY I RENEGACI. W takiej sytuacji u wielu Polaków pojawiła się myśl – najczęściej na podłożu rozpaczy i poczucia nieszczęścia – o odstąpieniu od marzenia o odtworzeniu państwa polskiego. Niektórzy z nich szli jeszcze dalej i próbując wykrzesać jakiś program pozytywny, zaczęli głosić ideę pogodzenia się z sytuacją, z Rosją, stania się lojalnymi rosyjskimi obywatelami. W przekonaniu władz rosyjskich do polskiej lojalności widzieli oni szansę na pomyślny obrót sprawy polskiej. Mowa jest tutaj o ludziach myślących patriotycznie. Oczywiście w tak tragicznej sytuacji, w jakiej znalazła się Kongresówka, niemało było także renegatów, ludzi, którym tak pojmowany realizm nakazywał porzucenie polskości i stanie się Rosjanami. Nie znamy dokładnie skali tego zjawiska, ale pewnie były setki – a może i tysiące – takich przypadków. Ludzie ci, i ich potomkowie, przestali być częścią polskiej historii. WNIOSKI Z PRUS I GALICJI. W zaborze pruskim Polacy poddawani byli opresji ekonomicznej i germanizacyjnej. Dla ludzi myślących o polityce ugody z Rosją był to ważny argument na rzecz słuszności ich poglądów. Sądzili, że tylko w ramach Rosji Polacy mogą długofalowo zapewnić sobie byt narodowy. Alternatywa niemiecko-pruska, według nich, groziła realnie szybkim wynarodowieniem. Austrię traktowali z pewnym lekceważeniem jako kraj mały i nieliczący się w perspektywie ogólnoeuropejskiej. Natomiast bardzo ciekawa dla nich była transformacja cesarstwa Habsburgów w latach 60. W tym samym czasie, gdy Rosja topiła we krwi i represjach polskie powstanie, Polacy w Galicji zyskiwali autonomię i budowali cały system polskich instytucji społecznych. Ceną, jaką musieli zapłacić, była deklaracja lojalności i podjęcie współpracy z rządem i administracją. Słynne sformułowanie z deklaracji Sejmu Krajowego Galicji z 1866 r. „Przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy” i aktywność grupy krakowskich Stańczyków były inspirującym doświadczeniem. KONTEKST EUROPEJSKI. PARYŻ WSCHODU. W 1866 r. zmieniła się polityczna sytuacja w Europie. Zwycięstwo Prus w wojnie z Austrią i wzrost pruskiej dominacji w Europie zaniepokoiły Rosję. W nowej sytuacji car postanowił częściowo pojednać się z polską arystokracją i poprzez nią zapewnić dla Rosji choćby ograniczoną lojalność Polaków. Nadal odsunięci od możliwości udziału w życiu społecznym byli wszyscy, którzy demonstrowali w jakikolwiek sposób polski patriotyzm, nawet byli współpracownicy ugodowego Wielopolskiego. Z drugiej jednak strony ci, którzy nie zajmowali się życiem publicznym, ale jedynie starali się o swoje dobro materialne i wykorzystywali rozpoczynającą się koniunkturę gospodarczą, byli traktowani dobrze, a nawet administracja starała się im uprzyjemniać życie. Z pieniędzy rządowych dofinansowywano operę i teatry w Warszawie, władze dbały o infrastrukturę miasta, które rosło szybko i awansowało cywilizacyjnie. To wtedy pojawiło się – z sympatią przyjęte przez władze – określenie Paryż Wschodu. ZMIANA NASTROJÓW SPOŁECZNYCH. Pomyślne lata 70. spowodowały zmiany w nastrojach społecznych. Nie można pomijać znaczenia upływu czasu. Społeczeństwo chciało żyć i się bogacić. Sprzyjała temu dobra sytuacja gospodarcza i prądy cywilizacyjne epoki, które przychodziły z Europy Zachodniej. Francuski pozytywizm – nie zmieniając nazwy – stawał się w Polsce pracą organiczną i pracą u podstaw. Przez pierwsze lata po powstaniu, wobec ogromu rosyjskich represji, nie można było pozwolić sobie na żaden program aktywności publicznej bez obawy o oskarżenie o zdradę narodową i zaprzaństwo. W nowej rzeczywistości można było promować zapobiegliwość gospodarczą i dbałość o dobro publiczne; nie można było odwoływać się do imienia Polski, ale można było pracować na rzecz polskiego społeczeństwa. Promotorem nowego podejścia do rzeczywistości było pismo „Przegląd Tygodniowy”, wychodzące od 1866 r. Od początku lat 70. stało się ono sztandarową siłą pozytywizmu warszawskiego, a hasła o pracy organicznej i pracy u podstaw, które były symbolem epoki, pojawiły się po raz pierwszy w tekście artykułów opublikowanych właśnie w „Przeglądzie”. Jednak relatywnie liberalny okres polityki rosyjskiej zakończył się dość szybko wraz z objęciem rządów w 1881 r. przez Aleksandra III. Przejąwszy tron po swoim ojcu, zabitym w zamachu, nadał on państwu zdecydowany charakter rosyjsko-nacjonalistyczny. Wielkorządcą w Warszawie został gen. Josif Hurko, były dowódca wielu okręgów wojskowych, gubernator Petersburga i bohater wojny z Turkami w Bułgarii w 1878 r. Fanatyczny rusyfikator, narzucił Polakom znowu drakońską dyscyplinę, zaprowadził surową cenzurę, prześladował unitów. KAZIMIERZ KRZYWICKI. POŁĄCZMY SIĘ Z ROSJĄ. W 1872 r. w Dreźnie ukazała się broszura „Polska i Rosja w 1872 roku”, teoretycznie anonimowa, ale w tekście autor pisał o swoich wcześniejszych zaangażowaniach, więc wiadomo, że był to były współpracownik Aleksandra Wielopolskiego – Kazimierz Krzywicki. Krzywicki odpowiadał za sprawy oświaty i miał zasługi przy powoływaniu w 1862 r. Szkoły Głównej w Warszawie. Był więc od lat zwolennikiem legalnej pracy w dozwolonych granicach. Powstanie styczniowe spowodowało u niego radykalne przewartościowania. Za szkodliwą dla narodu polskiego uznał już nie tylko działalność konspiracyjną i powstańczą, ale sam polski patriotyzm i trwanie przy języku i kulturze. Doszedł do radykalnego przekonania, że ważniejszy jest postęp cywilizacyjny i możliwość duchowego rozwoju jednostek niż trwanie przy narodowości. Z powyższego wywiódł przekonanie, że najlepszą drogą dla Polaków jest rozpłynięcie się w narodzie rosyjskim i rezygnacja z odrębności narodowej. Pisał: „Dobiega sto lat od pierwszego podziału Polski. Porachowawszy, ile to sił, życia, pracy przez ten czas marnie się zużyło, zadajemy sobie pytanie: czyliż za nowych lat sto nasi następcy w takim samym jak my obecnie znaleźć się mają położeniu?”. Jako cel Polaków wskazywał „połączenie się z Rosją, a przez Rosję – z całą Słowiańszczyzną”. Znajdował wytłumaczenie i uzasadnienie dla brutalnego terroru i represji. Czyż można się dziwić – pytał retorycznie, że Rosja stosuje taką politykę, skoro Polacy nieustannie spiskują przeciwko niej? Są to w gruncie rzeczy akty samoobrony, za które Polacy są sami sobie winni. „Chciejmy raz jasno zdać sobie sprawę ze stosunku naszego do Rosji. Poddani po jej berło – bądź słusznie, bądź wbrew słuszności – powinniśmy byli: albo wybić się spod jej panowania – do czego aniśmy mieli, ani, jak mniemam, kiedykolwiek mieć możemy dość siły, albo się szczerze z nią pogodzić – do czego nie mieliśmy jeszcze dość rozwagi”. Głos Krzywickiego pozostał osamotniony. Był zdecydowanie zbyt radykalny i zbyt wczesny, jak na przeżytą przez Polaków traumę. Tekst Krzywickiego nie został wzięty w ogóle pod uwagę w narodowej dyskusji i służy jedynie jako dowód na upadek ducha, a dla niepodległościowej generacji z okresu odzyskiwania niepodległości jako przykład zdrady narodowej. „SŁOWO”. SIENKIEWICZ W ODCINKACH. Upłynąć musiało około dwudziestu lat, by społeczeństwo polskie otrząsnęło się po klęsce powstania styczniowego do tego stopnia, aby mogły się pojawić idee współpracy z Rosją, które nie byłyby traktowane jako zwykłe uzasadnienie dla narodowej zdrady, ale jako koncepcje polityczne. Za symboliczny moment pojawienia się tego zjawiska społecznego trzeba uznać 1882 r. W tym samym roku w Warszawie i w Petersburgu zaczynają się ukazywać dwa pisma, które starają się popularyzować tę ideę: dziennik „Słowo” i tygodnik „Kraj”. Warszawskie „Słowo” – „dziennik zachowawczo-postępowy” wedle własnego określenia – aby przebić się do publiczności, postawiło na talent Henryka Sienkiewicza. Wydawcy zaproponowali mu funkcję redaktora naczelnego i zamówili u niego powieść w odcinkach. I tak się stało. Sienkiewicz od 1883 r. publikował w gazecie powieść historyczną o przygodach rycerzy: Wołodyjowskiego, Skrzetuskiego, Zagłoby, Kmicica. W ten sposób powstała Trylogia, jeden z elementów konstytuujących polską kulturę narodową. A „Słowo” stało się czytane. Oczywiście ideologia ugody nie była wykładana wprost, ale przemycana w komentarzach, słownictwie, doborze i strukturze zamieszczanych informacji. Analizując dokładniej zawartość treściową dziennika, można dojść do wniosku, że w latach 80. gazeta była bardziej wstrzemięźliwa, a wyraźniejsze oblicze ugodowe uzyskała po 1889 r. „KRAJ”. WŁODZIMIERZ SPASOWICZ. Bardziej wyrazistym pismem był tygodnik petersburski „Kraj”. Tutaj, bliżej dworu i liberalizujących środowisk inteligenckich, cenzura i nacisk na prasę był znacznie słabszy niż w Warszawie, gdzie rosyjskie środowisko urzędnicze było skoncentrowane na antypolskiej czujności. „Kraj” starał się być rzetelnym i sprawnym tygodnikiem o nastawieniu ekonomicznym, użytecznym w codziennej praktyce funkcjonowania właścicieli ziemskich i sfer przemysłowych. Chciał być wyrazicielem biznesu zachodniej Rosji (angażował się np. w zwalczanie wpływów lobby południoworosyjskiego). Sztandarową postacią tygodnika i ideowym przywódcą całego środowiska ugodowców (zwanego też czasem od tytułu pisma krajowcami) był Włodzimierz Spasowicz. To wybitna postać i charakterystyczna dla środowisk polskich funkcjonujących w głębi państwa rosyjskiego i odseparowanych od mas polskich. Spasowicz urodził się w 1829 r. w rodzinie powiatowego lekarza w guberni mińskiej. Była to rodzina polska i to świadoma swej polskości. Ojciec Włodzimierza miał jednak już wykształcenie rosyjskie. W domu używano języka polskiego, poza domem rosyjskiego. Taki podział Spasowicz (i setki podobnych) miało zinternalizowany i zautomatyzowany od najwcześniejszych lat dziecinnych. Rodzina Spasowiczów uważała się za lojalnych i patriotycznych obywateli Rosji, a jednocześnie Polaków w życiu prywatnym. Trudne jest psychologicznie do zrozumienia to dwójmyślenie, ale było ono rzeczywistością dla tysięcy ludzi. W obszarze religii w podobnych domach panowała zasada: synowie wychowywani byli w wierze prawosławnej, córki w katolickiej. Podobnie było i u Spasowiczów. Włodzimierz Spasowicz był więc wyznania prawosławnego. Po maturze w Mińsku ukończył prawo na uniwersytecie w Petersburgu. Całe swoje życie spędził w środowisku rosyjsko­języcznym. Polskość była dla niego mitem i rodzinną tradycją. W 1857 r. objął Katedrę Prawa Karnego na Uniwersytecie w Petersburgu. Jego wykłady cieszyły się wielką popularnością, także i ze względu na głoszone ówcześnie hasła liberalizacji prawa karnego (np. problem bicia dla uzyskania zeznań). W 1861 r. w wieku 32 lat po raz pierwszy w życiu znalazł się na terenie w pełni etnicznie polskim – odwiedził Warszawę. Na początku lat 60., odsunięty przez władze z uniwersytetu od wykonywania obowiązków profesorskich, napisał „Podręcznik prawa karnego”, uważany za najlepszy w przedrewolucyjnej Rosji. Chociaż został wybrany na profesora zwyczajnego uniwersytetu w Kazaniu, specjalnym carskim zarządzeniem z 1864 r. dostał zakaz objęcia funkcji, a jego podręcznik został wycofany z obiegu. Kiedy w połowie lat 60. wprowadzona została do rosyjskiego porządku prawnego instytucja adwokata, Włodzimierz Spasowicz został jednym z pierwszych rosyjskich adwokatów. Przez ok. 30 lat bronił w najgłośniejszych procesach na terenie Rosji, m.in. w procesie Nieczajewa, „Narodnej Woli” czy „Proletariatu”. Został uwieńczony w „Braciach Karamazow” przez Fiodora Dostojewskiego i w malarstwie przez Ilję Repnina. Był jednym z niewielu rosyjskich prawników znanych i szanowanych w Europie. Był także wybitnym historykiem literatury. W 1875 r. założył w Petersburgu Towarzystwo Szekspirowskie. Publikował studia na temat Byrona. W popularnym w całej Europie dziele „Historia literatur słowiańskich” pod redakcją Aleksandra Pipina napisał rozdział o literaturze polskiej (oznacza to, że setki osób w Europie zapoznawały się z literaturą polską przez tekst Spasowicza). W 1900 r. Uniwersytet Jagielloński nadał mu doktorat honoris causa. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – tytuł Członka Honorowego. Spasowicz był także współzałożycielem Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Od 1887 r. był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Od 1876 r. wydawał