Zwątpienie w sens powstań wiodło niektórych do koncepcji ułożenia spraw z Rosją na wzór galicyjskiej autonomii. Nie chodzi tu o wynarodowionych renegatów, ale zwolenników politycznej wizji ugody.
POPOWSTANIOWY SZOK POZNAWCZY. Nie sposób zrozumieć atmosfery popowstaniowej bez uświadomienia sobie szoku, jaki przeżywali świadomi i zaangażowani społecznie Polacy, kiedy patrzyli na stan spraw po 1863 r. w części ziem polskich, należących do państwa rosyjskiego. Termin szok poznawczy – nieznany wówczas, a upowszechniony dopiero przez rozwój psychologii na przełomie XIX i XX w. – wydaje się właściwym pojęciem umożliwiającym opisanie ówczesnej rzeczywistości.
