PRZEKAZ MIĘDZYPOKOLENIOWY. Opisując obecność powstania styczniowego w pamięci zbiorowej społeczeństwa polskiego, wkraczamy w obszar tzw. pamięci komunikatywnej oraz pamięci kulturowej. O kształcie tej pierwszej decydował w przeważającej mierze przekaz międzypokoleniowy, w którym niekwestionowaną rolę odgrywali sami przedstawiciele generacji 1863 r. Współtworzyli legendę powstania opartą na osobistych przeżyciach, zarówno tych z okresu walk, jak i doby popowstaniowej, często naznaczonej latami emigracji oraz zesłania na Syberię. Integralną częścią legendy Stycznia 1863 r. stały się więc, zależne od siebie, różne formy pamięci autobiograficznej uczestników i świadków wydarzeń oraz pamięć zbiorowa generacji powstania styczniowego. PAMIĘĆ KULTUROWA. Legendę tę w równym stopniu współtworzyła pamięć kulturowa, oparta na instytucjonalizacji pamięci powstania w przestrzeni społecznej i wyznaczana przez rocznicowy charakter pamięci o wydarzeniach. Legenda ta odwoływała się do różnorodnych miejsc pamięci, zarówno tych o materialnym, symbolicznym, jak i funkcjonalnym znaczeniu. Funkcję miejsc pamięci pełnić więc mogły w równym stopniu pomniki, muzea, archiwa, pamiątki sentymentalne, fotografie powstańcze, co miejsca pochówków i stoczonych bitew, wspomnienia i pamiętniki uczestników wydarzeń, a także zjazdy weteranów 1863 r., jeśli oczywiście stawały się przedmiotem określonego rytuału upamiętniania. LEGIONOWY POMOST. O charakterze tradycji powstania styczniowego w II Rzeczpospolitej zadecydował zespół czynników ukształtowanych jeszcze w okresie zaborów oraz w latach Wielkiej Wojny. Ważne w tej mierze było odwoływanie się do 1863 r. w tradycji legionowej. Chodzi zarówno o myśl historyczną i polityczną Józefa Piłsudskiego, jak i publicystykę polityczną tego okresu, literaturę i sztukę legionową oraz poszukiwanie w tradycji powstańczej uzasadnienia dla legionowego czynu. Wyraża to wprost rozkaz Józefa Piłsudskiego, wydany przez niego w 1919 r., w pierwszą obchodzoną w odrodzonej Rzeczpospolitej rocznicę powstania styczniowego: „Dla nas, żołnierzy wolnej Polski, powstańcy 1863 r. są i pozostaną ostatnimi żołnierzami Polski walczącej o swą swobodę, pozostaną wzorem wielu cnót żołnierskich, które naśladować będziemy”. Symboliczna była też inicjatywa Józefa Piłsudskiego połączenia rocznicy powstania, obchodzonej 22 stycznia 1920 r., z dniem posiedzenia Kapituły przywróconego Orderu Virtuti Militari. „Zrobiłem to rozmyślnie i to dlatego, aby związać życie nowoczesnego żołnierza Polski ze wszystkimi walkami przeszłości, które dla jej swobody toczono” – wyjaśniał Naczelnik Państwa. Już podczas I wojny światowej niektórym rocznicom powstania styczniowego przypisywano szersze znaczenie. W 1916 i 1918 r. upamiętnienie stracenia Romualda Traugutta i członków powstańczego Rządu Narodowego (5 sierpnia 1864 r.) połączono z wymarszem legionowej 1. kompanii kadrowej z krakowskich Oleandrów (6 sierpnia 1914 r.) oraz z wypędzeniem Rosjan z Warszawy (5 sierpnia 1915 r.). W pierwszych latach II RP, kiedy toczyły się dyskusje nad wyborem dnia Święta Niepodległości, jedną z propozycji dat był właśnie 5 sierpnia. 5–6 sierpnia 1921 r., gdy 57 rocznicę stracenia członków Rządu Narodowego połączono z obchodami 7 rocznicy wymarszu z Oleandrów, ciągłość idei powstańczej w tradycji podkreślono przez nadanie Marianowi Dubieckiemu, członkowi powstańczego Rządu Narodowego, odznaki pamiątkowej „Pierwszej Kompanii Kadrowej”, którą przyznano wówczas wszystkim żyjącym żołnierzom Kadrówki. Naczelnik Państwa przyznał wówczas Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski dziesięciu weteranom 1863 r.: Wojciechowi Biechońskiemu, Marianowi Dubieckiemu, Benedyktowi Dybowskiemu, Aleksandrowi Krausharowi, Wacławowi Lasockiemu, Bronisławowi Limanowskiemu, Władysławowi Stankiewiczowi, Leonowi Syroczyńskiemu, Henrykowi Wiercieńskiemu i Władysławowi Zapałowskiemu, LEGENDA W II RP. Tak ukształtowany model kultywowania pamięci o powstaniu zajął trwałe miejsce w kalendarzu historycznym odrodzonej Rzeczpospolitej. Na kształcie legendy styczniowej zaważył wówczas wpływ kombatanckich organizacji legionowych, samego środowiska weteranów 1863 r., polityki władz państwowych, tradycji wojskowej wyraźnie czerpiącej ze spuścizny 1863 r. Rocznicom powstania styczniowego nadano charakter uroczystości państwowych. Stworzono cały system opieki państwa nad weteranami powstania styczniowego. Otrzymali prawo do stałych comiesięcznych pensji. Przyznano im stopnie i prawa oficerskie, prawo do munduru, uposażeń oraz zaszczytnych odznaczeń (Krzyż Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Order Odrodzenia Polski, Krzyż i Medal Niepodległości). Weterani powstania brali udział w uroczystościach państwowych i w świętach pułkowych. Jednostki Wojska Polskiego otrzymywały lub przybierały imiona powstańców 1863 r. (np. 50 p.p. im. Francesco Nullo, 72 p.p. im. Dionizego Czachowskiego, 76 p.p. im. Ludwika Narbutta, 83. pułk strzelców poleskich im. Romualda Traugutta, 19. pułk ułanów wołyńskich im. Edmunda Różyckiego). Pozycję weteranów w odrodzonej Polsce wzmocnił fakt ich zaangażowania w wojnę z bolszewikami. Weszli w skład komitetów społecznych, które prowadziły akcję werbunkową i gromadziły fundusze na rzecz Armii Ochotniczej. Już w pierwszych dniach lipca 1920 r. powołali Komitet Centralny Weteranów 1863 r. Obrony Narodowej w Warszawie, na czele z Julianem Adolfem Święcickim, prezesem warszawskiego Stowarzyszenia Uczestników Powstania 1863/64 r. Zamiarem było sformowanie kompletnego oddziału, który nosiłby nazwę pułku weteranów 1863 r. LICZEBNOŚĆ ŚRODOWISKA. W pierwszym okresie II RP najpilniejszym problemem było sporządzenie ewidencji weteranów oraz przeprowadzenie weryfikacji danych dotyczących ich udziału w wydarzeniach 1863–64 r. Prace te rozpoczęto jeszcze w końcu 1918 r., a zintensyfikowano po rozkazie Józefa Piłsudskiego z 21 stycznia 1919 r., o zaliczeniu weteranów 1863 r. do szeregów Wojska Polskiego. Efektem prac Komisji Kwalifikacyjnej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych był „Imienny wykaz Weteranów Powstań narodowych 1831, 1848 i 1861 roku”, obejmujący nazwiska 2712 powstańców, a także kolejne wykazy. W świetle rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych osoby starające się o przyznanie praw weteranów 1863 r., które przebywały na zesłaniu lub zastosowano wobec nich nadzór policyjny przez władze rosyjskie, zobowiązane zostały do poświadczenia prawdziwości zgłaszanych informacji. Wydawaniem takiej dokumentacji zajmowały się przede wszystkim Archiwum Akt Dawnych w Warszawie oraz Archiwum Państwowe w Wilnie. Jak podają źródła, środowisko żyjących weteranów 1863 r. liczyło w 1933 r. ok. 250 zarejestrowanych uczestników powstania, a w 1938 r. już tylko ok. 50. W 1930 r. zmarł Benedykt Dybowski (ur. 1833), w powstaniu styczniowym komisarz Rządu Narodowego na Litwę i Białoruś, skazany w procesie Traugutta i zesłany, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. W latach 30. wśród żyjących weteranów byli m.in. Teofil Bentkowski (1842–1933), w powstaniu 1863 r. adiutant pułkownika Francesco Nullo; Rafał Hirsch (1843–1933) i Tomasz Kazecki (1844–1939), w powstaniu 1863 r. walczący w oddziale Józefa Wysockiego pod Radziwiłłowem; Adolf Kohlberger (1844–1933) oraz Zofia Romanowiczówna (1842–1935), założycielka Stowarzyszenia im. Klaudyny Potockiej. Do najdłużej żyjących zalicza się Antoniego Sühsa (Süssa, 1845–1946), który w powstaniu walczył w oddziale Józefa Miniewskiego, brał udział w bitwie pod Radziwiłłowem, w II RP odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami. STOWARZYSZENIA WETERANÓW. Na kształcie tradycji zaważyła w pewnym stopniu również działalność stowarzyszeń weteranów 1863 r. Już pod koniec lat 80. XIX w. powstały w Galicji pierwsze trwałe struktury Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania Polskiego z 1863/64 r. W II RP działało ono pod prezesurą Leona Syroczyńskiego (1844–1925), profesora górnictwa w Szkole Politechnicznej we Lwowie i rektora politechniki. W zaborze rosyjskim stowarzyszenia weteranów powoływano dopiero w latach I wojny światowej: w 1916 r. utworzono Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863 r. w Radomiu z Józefem Wojdackim (1841–1927) oraz Komitet Wsparć Weteranów 1863 r. w Lublinie, któremu przewodniczył Henryk Wiercieński (1843–1925). Na ten sam okres przypadło zawiązanie Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863 r. w Warszawie, z Augustem Kręckim (1843–1920). Kręcki, w powstaniu sekretarz Ekspedytury Rządu Narodowego i zesłaniec, do Warszawy powrócił w 1883 r., a od 1900 r. prowadził Kasę Pomocy dla Sybiraków. Gromadził dokumentację historyczną dotyczącą powstania styczniowego, którą już po jego śmierci żona przekazała do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości towarzystwa weteranów działały również m.in. w Krakowie, Poznaniu, Wilnie, Kaliszu, Łodzi, Włocławku. PROPAGOWANE WZORCE. Weterani 1863 r. w społecznym odbiorze stawali się wzorem bohaterstwa, poświęcenia, synonimem takich wartości moralnych, jak miłość ojczyzny, męstwo, gotowość poniesienia ofiary. W propagowanym przez ówczesną pu