Pierwsze szacunki. Precyzyjnie o liczebności Żydów możemy mówić w kontekście ostatnich 200 lat. Nie mamy wystarczających źródeł odnośnie do wieków wcześniejszych. Bardzo ogólne wnioski można wysnuć na podstawie przekazów dotyczących powodów migracji tej grupy społecznej. Najstarsza znana nam gmina na dzisiejszych ziemiach polskich powstała w 1085 r. w Przemyślu. Przyznany Żydom przez Bolesława Pobożnego Statut kaliski (1264 r.) wskazuje, że już w XIII w. społeczność ta stanowiła znaczącą grupę. Za tym faktem przemawiają także znalezione w XIX w. na terenie Gniezna monety z napisami hebrajskimi, pochodzące z XII w. Badania różnych historyków wskazują, że w tym czasie mieszkało na ziemiach polskich od 4,5 tys. do nawet 30 tys. osób wyznania mojżeszowego. (A ówczesne zaludnienie Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza ocenia się na trochę ponad 1 mln osób). Za ważną wskazówkę służy dokument z 1507 r., tzw. taksa koronacyjna (Taxa Judeorum et opidis Regni existentibus). Zapisane zostały w niej gminy żydowskie z terenów Wielkopolski, Małopolski, Mazowsza i Rusi Czerwonej, które opłaciły dodatkowy podatek związany z objęciem tronu przez Zygmunta Starego. W rejestrze wymieniono 54 gminy. Współcześni historycy dodają do tej liczby 32 nieuwzględnione w dokumencie kolonie, które prawdopodobnie dołożyły się do podatków większych gmin, oraz ok. 50 osiedli, zbyt małych na oddzielne opodatkowanie. Hanna Zaremska w książce pt. „Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina Krakowska” tak podsumowuje swoje badania: „Przeciętna kolonia żydowska w XV w. to niewielka osada zamieszkana przez jedną–dwie rodziny. Duża gmina w warunkach polskich to skupisko liczące od 500 do 800 mieszkańców. Takich kolonii było trzy: lwowska, poznańska i krakowska”. To one pokrywały lwią część dochodów, jakie państwu dostarczali Żydzi. Autorka szacuje, że do końca XV w. powstało w Polsce blisko 100 skupisk żydowskich. Zamieszkiwało w nich ok. 6 tys. Izraelitów. (Liczbę ludności na ziemiach polsko-litewskich na przełomie XV i XVI w. ocenia się na ok. 7,5 mln). Wiek XVI: ok. 200 gmin. XVI stulecie to rozkwit społeczności żydowskiej wywołany znacznym przyrostem naturalnym w tej grupie i napływem kolejnych imigrantów. Historycy podają, że pod koniec stulecia w Polsce istniało ok. 200 gmin. Głównym miejscem osiedlania żydowskich emigrantów z Czech stał się podkrakowski Kazimierz. Ich społeczność musiała być dość liczna, skoro już w 1509 r. doszło do kłótni między gminą czeską a polską o prawo do jedynej kazimierskiej synagogi. Ostatecznie spór rozstrzygnął sam Zygmunt Stary, dzieląc gminę na dwie części. Obie rozrosły się w ciągu następnego stulecia, co wiązało się z poszerzaniem granic Kazimierza, którego ostateczny kształt zatwierdzono w 1608 r. Po zawarciu unii lubelskiej (1569 r.) w granicach Polski znalazły się duże gminy litewskie, m.in. brzeska, w której w 1566 r. istniało 106 domów żydowskich, oraz pińska, grodzieńska i wileńska. Głównie w Poznaniu osiedli Żydzi wygnani z miast niemieckich. Po wybuchu pożaru w tamtejszej dzielnicy żydowskiej w 1536 r. wojewoda poznański wprowadził regulację i ograniczył liczbę żydowskich domów w mieście do 49. Ich liczba wzrosła do 80, a po kolejnym pożarze w 1590 r. gmina odbudowała „138 domów (…), a w nich 672 rodziny i 2018 dusz” – jak podaje Majer Bałaban, przedwojenny historyk. Ogólnie w samym Poznaniu i okolicy na początku XVII w. mieszkało ok. 3 tys. osób wyznania mojżeszowego. Żydzi niemieccy i czescy dotarli także do Lublina i Lwowa. W tym ostatnim rozwinęły się aż dwie gminy. Rozkwit gminy lubelskiej był związany z organizacją w tym mieście jarmarków słynnych na całą Europę. Szybkie wzbogacenie się mieszkańców żydowskich sprzyjało rozbudowie dzielnicy, a nawet powstaniu oddzielnej jurysdykcji. W drugiej połowie XVI w. wzniesiono w mieście Wielką Synagogę, gmina dostała także pozwolenie na budowę jesziwy. Dane z 1602 r. mówią o 2 tys. Żydów, co stanowiło 1/5 wszystkich mieszkańców Lublina. Cześć żydowskich imigrantów z miast niemieckich dotarła na Wołyń, gdzie rozwinęły się gminy w Łucku, Kowlu i Krzemieńcu, oraz na Podole – do Baru, Humania, Perejesławia. Zaskakujący był rozwój najstarszej gminy w Polsce – przemyskiej. Majer Bałaban podaje, że w mieście „było w 1542 r. ledwie 8 rodzin żydowskich, mieszkających we własnych domach, lecz w roku 1565 jest już domów żydowskich 13, a w roku 1633 domów 37, a rodzin 110”. W instrukcji przedsejmowej z 1625 r. czytamy: „Żydów w mieście Przemyślu większa ilość niż chrześcijan”. W XVI w., według badań Maurycego Horna, na terenach Rusi Czerwonej mieszkało ok. 54 tys. osób wyznania mojżeszowego, czyli aż 10 proc. ludności żydowskiej Rzeczpospolitej. Do Polski, za sprawą Jana Zamoyskiego, przybyli także Żydzi sefardyjscy z Turcji, Hiszpanii i Portugalii. Najliczniej osiedlili się w Zamościu, gdzie na początku XVII w. mieli 19 domów oraz synagogę. W Prusach, na terenach objętych w 1466 r. przez Polskę, obowiązywał wcześniej bezwzględny zakaz osiedlania się osób wyznania mojżeszowego. Po przyłączeniu Prus Królewskich największe miasta, w obawie przed żydowskimi kupcami, zapewniły sobie przywileje nadal zakazujące Żydom stałego osiedlania się. Specjalne glejty wydawano jedynie przy okazji jarmarków. Część Żydów przedłużała sobie pozwolenia, o czym świadczą ponawiane co kilka lat ustawy przypominające im o zakazie zamieszkiwania w pruskich miastach. Na początku XVIII w. w Gdańsku żyło 19 rodzin żydowskich, ich liczba wzrosła potem do 32. Pierwsze ogólne, konkretne dane pochodzą z podatkowego katastru pruskiego z lat 1772–73, sporządzonego po pierwszym rozbiorze Polski: na obszarze Prus Królewskich żyło 3062 Żydów, niecały 1 proc. ogółu tamtejszej ludności. XVII w.: może nawet 500 tys. Żydów. Liczbę Żydów w początkach XVII w. ostrożnie szacuje się na ok. 100 tys. Według niektórych historyków w połowie stulecia było ich nawet 500 tys. osób (przy ok. 11 mln wszystkich mieszkańców Rzeczpospolitej). Po powstaniu Chmielnickiego, w wyniku pogromów, liczba ta spadła nawet o 25 proc., czyli o 100–125 tys. Bałaban przytoczył fragmenty kroniki Natana Hanowera z Zasławia, świadka tragicznych zdarzeń z 1648 r.: „Wiele gmin, leżących na Zadnieprzu, a bliskich pola walki (…) zostało wymordowanych i poległo wśród mąk strasznych i gorzkich. Z jednych zdarto skórę, a ciała ich rzucono psom na żer, innym obcięto ręce i nogi, a tułów rzucono na drogę”. Powstanie Chmielnickiego oraz następujące po nim wojny ze Szwecją, Ukrainą, Rosją i Turcją odbiły się poważnymi konsekwencjami na rozwoju gospodarczym, kulturalnym i społecznym Polski. Miasta zubożały i się wyludniły. Podupadła gospodarka rolna. Wielu Żydów ze wschodnich terenów Rzeczpospolitej wyemigrowało na zachód. XVIII w.: ok. 800 tys. Dopiero w XVIII w. nastąpił ponowny przyrost (już głównie naturalny) społeczności żydowskiej. Według spisu podatkowego z 1766 r. na terenach Rzeczpospolitej mieszkało ok. 750 tys. Żydów (na 14 mln ludności ogółem). Dane z okresu Sejmu Czteroletniego mówią o 800 tys. (ok. 6 proc. ogółu ludności Polski). Historyk Artur Eisenbach przytacza dane: „W całej Polsce przedrozbiorowej 2/3 ogółu Żydów mieszkało w miastach, 1/3 zaś we wsiach, przy tym w Koronie proporcje te wynosiły w miastach 73,1%, we wsiach – 26,9%”. Po rozbiorach. Po rozbiorach zdecydowana większość ludności ż