Złoty wiek. Wielowyznaniowa Rzeczpospolita jest ukazywana jako państwo tolerancji religijnej. Twierdzenie to można uznać za pewne nadużycie, zważywszy na liczne konflikty i prześladowania o podłożu wyznaniowym. Dotknęły one zarówno znajdujące się w opozycji do Kościoła katolickiego odłamy chrześcijaństwa, prawosławie i różne nurty ruchu reformacyjnego, jak również wyznawców judaizmu. Przykładem są chociażby oskarżenia o mord rytualny czy prawo de non tolerandis Iudaeis (zakaz osiedlania się), które zmuszało Żydów do opuszczenia dotychczasowych miejsc zamieszkania, np. Warszawy. Niemniej w tym samym czasie, w XVI–XVIII w., nastąpił szybki rozwój demograficzny gmin żydowskich, nie tylko wzrosła ich liczba, lecz również przeciętna wielkość. Osadnictwo żydowskie objęło praktycznie cały obszar państwa polsko-litewskiego. Co więcej, Żydzi mieszkali w zwartych grupach w wyznaczonych częściach miast. Tak liczne zbiorowości, skoncentrowane na małej przestrzeni, stawały się coraz bardziej samowystarczalne. Niewielkie skupiska żydowskie istniejące w średniowieczu musiały utrzymywać bliższe kontakty z chrześcijańską społecznością. Powstanie dużych gmin ograniczyło te kontakty, ponieważ znacznie łatwiej można było funkcjonować we własnym środowisku, np. nie korzystając z usług chrześcijańskich rzemieślników zajmujących się bardziej wyspecjalizowanymi dziedzinami wytwórczości. Pomyślność gospodarcza Rzeczpospolitej wpływała na dobrą kondycję ekonomiczną gmin żydowskich, a to pozwalało na popieranie i finansowanie działalności naukowej czy nowych inwestycji budowlanych. Przywileje gminne, które regulowały zasady ich funkcjonowania, zezwalały na wzniesienie synagogi, założenie cmentarza, powstanie mykwy, a także jatek, co stwarzało warunki dla rozwoju kultu religijnego zgodnego z nakazami judaizmu. Rozbudowany samorząd czuwał, aby życie toczyło się zgodnie z przepisami zawartymi w Torze. Wszystkie te czynniki sprzyjały rozwojowi własnej kultury, której kierunki wyznaczała religia, silnie integrując społeczeństwo. W historiografii żydowskiej okres pomiędzy początkiem XVI w. a połową XVII stulecia nazywany jest złotym wiekiem w dziejach Żydów polskich. Remu. Literatura rabiniczna. W XVI w. w Polsce zaczęły powstawać centra nauki rabinicznej opa­rtej na studiach nad Torą i Talmudem, z których najważniejszą rolę odegrał Lublin (a właściwie przylegające do niego Podzamcze) i usytuowany tuż obok Krakowa Kazimierz. Trudno określić, który z tych ośrodków był najznamienitszy, w obydwu powstały znane jesziwy i drukarnie. Za najwybitniejszego uczonego działającego na ziemiach polskich uznawany jest Mosze Isserles (Remu, ok. 1525–72), który był związany z Kazimierzem. Napisał on uzupełnienie do podstawowego kodeksu prawnego „Szulchan aruch” (Nakryty stół) opracowanego przez Josefa ben Efraima Karo (1488–1575). Dzieło Karo zostało oparte na tradycji sefardyjskiej, czyli Żydów zamieszkujących południową część Europy. Komentarz Isserlesa zatytułowany „Mapa” (Obrus) zawierał interpretację aszkenazyjską, to znaczy ukształtowaną w środowisku Żydów centralnej i wschodniej Europy. Najczęściej oba teksty są publikowane razem. Sława Isserlesa przetrwała do dzisiaj. Na krakowskim Kazimierzu zachowała się dedykowana mu synagoga (Remu), a jego grób znajdujący się na usytuowanym obok cmentarzu nadal jest celem pielgrzymek religijnych Żydów. Isserles pobierał naukę u Szaloma ben Josefa Szachny (?–1558), założyciela słynnej jesziwy lubelskiej, uznawanego za jednego z twórców polskiej szkoły studiowania Talmudu, która opierała się na pilpulu (od hebr. pilpel – pieprz), czyli głębokiej analizie tekstów, prowadzącej do odnajdywania sprzeczności i ukazywania możliwości różnorodnej interpretacji. W Lublinie działało także wielu innych wybitych rabinów, m.in. Szalom ben Jechiel Luria (ok. 1510–73), Meir ben Gedalia (ok. 1558–1616). Oficyny wydawnicze. Ożywienie życia naukowego spowodowało większe zapotrzebowanie na książki. Pierwszą drukarnię hebrajską w Polsce otworzyli ok. 1534 r. na Kazimierzu bracia Haliczowie. Przetrwała zaledwie kilka lat, następna istniała już znacznie dłużej (1568–1629), a jej założycielem był Icchak ben Aaron z Prościejowic na Morawach, zwany Izakiem Drukarzem. W 1547 r. powstała pierwsza drukarnia lubelska, otworzona przez pochodzącego z Pragi Chaima Szachora. Bardziej znana stała się oficyna prowadzona przez Kolonimosa ben Mordechaja Jafe, a następnie jego krewnych. Działała z przerwami od 1566 do 1685 r. i wydała ok. 240 tytułów książek. Publikowano przede wszystkim dzieła o charakterze religijnym. Największym dokonaniem ośrodka lubelskiego była edycja Talmudu Babilońskiego. Otwarcie drukarni wymagało znacznych nakładów finansowych przeznaczonych na zakup prasy drukarskiej, czcionek, klocków drzeworytowniczych, a zwłaszcza papieru, jak również spełnienia wymogów natury formalnej. Drukarze musieli uzyskać od króla przywilej zezwalający im na wydawanie książek. Wiadomo, że przynajmniej niektóre z dzieł, takie jak Talmud, przedstawiano cenzurze kościelnej. Na publikację każdej książki należało uzyskać aprobatę cenzury żydowskiej, czym zajmował się Waad (sejm żydowski. Centra kultury. W drugiej połowie XVI i w XVII w. centra naukowe powstawały w kolejnych miastach, nie tylko tych największych. Każda gmina miała swojego rabina, często byli to wybitni uczeni, tacy jak Szimszon ben Pesach z Ostropola (?–1648), do których przybywali uczniowie, także z zagranicy, aby studiować pod ich kierunkiem. Wielu rabinów pochodzących z Polski pełniło swoje funkcje poza granicami Rzeczpospolitej. Prawdopodobnie w Poznaniu urodził się słynny rabin Jehuda Loew (ok. 1525–1609), który został rabinem w Pradze czeskiej i według legendy stworzył Golema (sztuczny twór ludzki). Również gminy polskie zapraszały do siebie rabinów pochodzących z innych państw. Często podkreśla się uniwersalizm kultury europejskiej opartej na chrześcijaństwie, nie dostrzegając, że w tym samym okresie rozwijała się w całej Europie kultura żydowska, nieograniczona podziałami terytorialnymi, oparta na judaizmie i świętym języku hebrajskim. Język. Hebrajski i jidysz. Społeczność żydowską I Rzeczpospolitej wyróżniało stosunkowo dobre jak na ówczesne czasy wykształcenie. Każdy mężczyzna, aby móc wykonywać nakazy judaizmu, musiał znać hebrajski oraz potrafić czytać w tym języku. Było to niezbędne do udziału w celebracjach religijnych, odmawiania modlitw czy wypowiadania błogosławieństw. Umiejętność pisania i czytania była dosyć powszechna i wykorzystywana w późniejszej działalności zawodowej. Świadczą o tym aprobaty kontraktów handlowych czy kredytowych zapisywane w języku hebrajskim i jidysz. Najstarsze znane zachowały się w XV-wiecznych księgach grodzkich warszawskich, te z XVI–XVIII w. występują również w dokumentach sądowych pochodzących z wielu innych miast, np. Poznania, Lublina czy Przemyśla. Początkowo sporządzano je po hebrajsku, później również w jidysz. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu Żydzi znali język polski. W tekstach religijnych znajdowały się glosy w językach słowiańskich. Używano terminów, dla których nie znajdowano precyzyjnych odpowiedników hebrajskich. Zapewne polskim posługiwała się część społeczności żydowskiej, ale nie była to umiejętność powszechna. Na temat języka Żydów polskich w średniowieczu pojawia się wiele spekulacji, ale w epoce wczesnonowożytnej z pewnością dominował jidysz. Żyjący na początku XVII w. Rabin Meir ha-Kohen Aszkenazi relacjonował, że wprawdzie wielu jego współwyznawców zna język miejscowy, ale z woli boskiej niebawem „wszyscy będą mówili jednym językiem”, to znaczy jidysz. Hebrajski uznawano za język święty, natomiast jidysz był językiem dnia codziennego. O jego znaczeniu świadczy również rozwój literatury popularnej. Dowodem powszechności jidysz wśród Żydów polskich może być zatrudnianie u schyłku XVIII w. przez sąd grodzki warszawski tłumacza, który uczestniczył w przesłuchaniach. Literatura popularna. Żydzi, nazywani narodem księgi, cenili uczonych, ale skomplikowane dzieła teologiczne trafiały do dosyć hermetycznego kręgu odbiorców. Hebrajski rzadko znały kobiety, a i mężczyźni koncentrując się na zwykłych zawodowych zajęciach zapominali, czego nauczyli się w dzieciństwie w chederze. Dlatego coraz częściej powstawały utwory pisane w jidysz, skierowane nie do uczonych, lecz do szerszego grona czytelników. W tematyce dominowały wątki biblijne uzupełniane odniesieniami do życia współczesnego. Społeczność Żydów polskich uznawano za dosyć konserwatywną w porównaniu z ich współwyznawcami z Włoch, Niderlandów czy państw niemieckich, gdzie znacznie lepiej rozwinęła się literatura świecka, niekiedy wzorowana na piśmiennictwie powstałym w kręgu chrześcijańskim. Ważną rolę w rozwoju literatury jidysz odegrały kobiety, nie jako autorki (chociaż i takie były), lecz jako czytelniczki. Istnienie licznego kręgu zainteresowanych przekładało się na działalność pisarzy i drukarzy. Literatura dla kobiet stanowiła dużą cześć twórczości w języku jidysz. Początkowo były to zbiory zasad postępowania zgodnego z nakazami religijnymi. Już bracia Haliczowie opublikowali taki poradnik w Krakowie w 1535 r. Byli oni pierwszymi wydawcami książek w języku jidysz. Rok wcześniej ukazał się rodzaj słownika, w którym trudne terminy biblijne przetłumaczono z hebrajskiego na jidysz. Popularne były pieśni religijne (zmires) śpiewane wspólnie w domach w czasie świąt. Początkowo zawierały teksty hebrajskie, ale z myślą o kobietach i dzieciach tłumaczono je na jidysz. Podobnie było z modlitwami. Chciano, aby ich treść była zrozumiała dla wszystkich uczestników. Utwory te miały prostszą formę niż wersje hebrajskie, często służyły wyjaśnieniu i lepszemu zrozumieniu religijnego przekazu. Na bazie tekstów biblijnych, relacji o słynnych bohaterach żydowskich powstawały opowiadania mające charakter religijno-świecki. Taki zbiór, zawierający ponad 200 krótkich opowieści, został wydany w Bazylei w 1602 r. jako „Majse buch” (Księga opowieści) przez Jaakowa ben Awrahama z Międzyrzecza. Najpopularniejszym dziełem literatury jidysz powstałym w środowisku Żydów polskich było „Cene urene” (Wyjdźcie i patrzcie), nazywane Biblią dla kobiet, autorstwa Jaakowa ben Icchaka Aszkenaziego (ok. 1550–1628) z Janowa (prawdopodobnie Lubelskiego). Książka zawiera omówienie Pięcioksięgu oraz komentarze do niego. Ukazała się na początku XVII w. m.in. w Lublinie i Krakowie, a następnie w wielu edycjach także poza granicami Polski. Oto jej początkowy fragment: „Dlaczego Tora zaczyna się od litery B – bejs, drugiej litery hebrajskiego alfabetu? Żeby pokazać, że tak jak bejs ma trzy zamknięte strony i jedną otwartą, tak samo jest ze wszechświatem. Bóg, niech będzie błogosławiony, zamknął trzy strony, lecz po północnej stronie nie uczynił nieba. Być może, dlatego B – bejs, jest pierwszą literą słowa bracha (błogosławieństwo). Natomiast alef, pierwsza litera hebrajskiego alfabetu, jest także pierwszą literą słowa arer, przekleństwo. Właśnie dlatego Bóg zaczął od litery B”. Popularność „Cene urene” spowodowała, że Jaakow ben Icchak Aszkenazi postanowił napisać podobne dzieło przeznaczone dla mężczyzn – „Mejlic jojszer” (Orędownik). W przedmowie tłumaczył, że wielu mężczyzn korzysta z „Cene urene”, ponieważ utracili biegłość w czytaniu po hebrajsku i mogą poznawać bogobojne księgi jedynie w jidysz. Druki w jidysz wydawano specjalną czcionką, nazywaną cur (od Cene urene), inną niż dla tekstów hebrajskich. Obrzędowość. Zabawy purimowe. Ważną i popularną część twórczości w jidysz stanowiły utwory związane z ludowymi formami celebracji święta Purim. Tradycja nakazuje czytanie Księgi Estery, ale wersja hebrajska nie była zapewne zrozumiała dla wszystkich obecnych, zwłaszcza kobiet i dzieci, dlatego na jej podstawie powstawały prostsze utwory w jidysz. Jeden z najpopularniejszych został wydany w Wenecji w połowie XVI w. przez Gumprechta ze Szczebrzeszyna, który pracował we Włoszech jako melamed (nauczyciel). On też po raz pierwszy użył terminu purim – szpil (zabawa purimowa). Zarówno w tym, jak i innych jego utworach znalazły się wątki dotyczące ziem polskich. W poemacie przeznaczonym na święto Chanuki pisał o Judycie, że była piękniejsza nawet niż kobiety w Polsce i na Rusi. Obrzędowość związana z Purim była bardzo rozbudowana. W domach wygłaszano monologi związane z wydarzeniami opisanymi w Księdze Estery, zawierały one elementy komiczne, a nawet sprośne, dlatego cieszyły się popularnością. W Europie Zachodniej wpływ na ludowe formy obchodów Purim miał karnawał wenecki, na ziemiach polsko-litewskich obrzędowość ta przyjęła odmienne formy. Już w XVI w. znany był obyczaj obchodzenia domów z przedstawieniami, który można porównać do kolędowania. Inscenizacje zawierały także wątki dotyczące współczesnych wydarzeń. Z Brześcia nad Bugiem pochodzi relacja o chłopcu przebranym za cara Iwana Groźnego. Inny charakter miały inscenizacje znane z Sochaczewa. Ulicą prowadzono mężczyznę ubranego w strój turecki, który miał wyobrażać Hamana. Towarzyszący mu tłum lżył go i obrzucał błotem. Zwyczaj ten musiał być dosyć popularny i z pewnością przetrwał w następnych stuleciach, skoro XVIII-wieczne ustawodawstwie kościelne, np. biskupa przemyskiego, zakazywało takich obrzędów, gdyż dopatrywano się w nich profanacji chrześcijaństwa. Architektura. Jednym z najważniejszych osiągnięć kultury żydowskiej okresu staropolskiego jest architektura i sztuka sakralna. Pierwsze synagogi powstały w średniowieczu i były głównie drewniane, jak np. na podkrakowskim Kazimierzu. Rozwój demograficzny skupisk żydowskich na początku XVI w. oraz ich dobra kondycja ekonomiczna spowodowały, że wzrosło zapotrzebowanie na nowe, większe budynki, które nie tylko pomieściłyby więcej ludzi, lecz również stały się dowodem prestiżu i prosperity lokalnej społeczności. Oprócz inwestycji gminnych były to również fundacje zamożnych kupców czy bankierów, jak np. synagoga Izaaka na Kazimierzu czy nieistniejąca już Goldene