Studiowanie Prawa. „Kto się nie uczy, godzien jest śmierci”! – orzekł Hillel I, zwany też Hillelem Starszym lub Babilończykiem, uczony żydowski, który żył na przełomie er. Należał do niewielkiej grupy mędrców niezwykle zasłużonych dla historii i tożsamości Żydów, którzy – zgodnie z tradycją – ocalili Prawo Ustne od zapomnienia i przekazali je następnym pokoleniom. Z jego zdaniem liczono się przez wszystkie późniejsze wieki. Każdy Żyd miał więc obowiązek studiowania Prawa. Owo studiowanie, podobnie jak i nauczanie zajmowały w kulturze żydowskiej wyjątkowe miejsce. Ich przedmiotem było przede wszystkim Prawo (Tora), dane Żydom przez Boga, obejmujące Prawo Pisane (Tora sze-bi-­chtaw) zawarte w Biblii Hebrajskiej (TaNaCh), będącej Świętą Księgą judaizmu, ale też późniejsza jej interpretacja, komentarze i orzeczenia uczonych, określane mianem Tory Ustnej lub Prawa Ustnego (Tora sze-be-al-pe). Pozbawieni własnej siedziby narodowej, a co ważniejsze – centrum duchowego, jakie dawniej stanowiła Świątynia Jerozolimska zburzona przez Rzymian w 70 r. n.e., Żydzi znaleźli oparcie właśnie w Świętej Księdze i prowadzonych nad nią studiach. Uczeni skupieni w akademiach talmudycznych, uważając, że ich najważniejszym zadaniem jest ocalenie wiary, podjęli prace nad uporządkowaniem i systematyzacją spuścizny literackiej poprzednich pokoleń. Ich zasługą było m.in. ustalenie kanonu Biblii oraz liturgii modlitw, a także zredagowanie tekstu Miszny (tradycji ustnej zawierającej m.in. komentarze do Biblii), Gemary (będącej rozszerzeniem Miszny) i Tosefty (dodatku do Miszny), które następnie zostały połączone w całość, tworząc Talmud, a właściwie jego dwie wersje – Talmud Palestyński (lub Jerozolimski) i Talmud Babiloński, jako że powstały w dwóch różnych ośrodkach naukowych. Plan nauczania. Przez wieki uczeni odgrywali niezwykle istotną rolę w społeczności żydowskiej, zajmowali też bardzo wysoką pozycję w hierarchii społecznej. Zgodnie z zaleceniem talmudycznym należało im pomagać „zarówno w uczeniu się, jak i w nauczaniu”, a temu, „który się uczy, by praktykować”, wypadało „dać środki na naukę własną [i] na nauczanie innych”. Wyrastający ponad przeciętność uczony otaczany był wyjątkową admiracją. Aby jednak osiągnąć sukces w tej dziedzinie, należało podjąć naukę już w dziecięcym wieku. Zgodnie z opinią Jehudy ben Tema, uczonego z II w. n.e. „Pięcioletni [chłopiec jest zdolny] do Biblii, dziesięcioletni – do Miszny, trzynastoletni – do wykonywania przykazań, piętnastoletni – do [nauki] Talmudu”. Jego słowa, zapisane w starożytnym traktacie „Pirke Awot” (Nauki ojców), w którym zostały zebrane wypowiedzi wielu uczonych żyjących od III w. p.n.e. do III w. n.e., wyznaczały obowiązujący Żydów przez setki lat plan nauczania męskiej populacji. Obowiązek zapewnienia synom możliwości uczenia się spoczywał na ojcu. I ani trudna sytuacja majątkowa, ani też inne okoliczności nie uwalniały go od niego. Kilkunastoletni, wcześnie żenieni chłopcy najczęściej pozostawali na utrzymaniu teściów i nadal studiowali. Celem tradycyjnego wychowania żydowskiego było kształtowanie wewnętrzne człowieka już od najwcześniejszych lat, poprzez kontakt ze światem wartości ponadczasowych. Zinstytucjonalizowane szkoły pojawiły się jeszcze przed naszą erą. Wprowadzenie obowiązku posyłania do nich chłopców przypisywane jest Szymonowi ben Szetach, który żył na przełomie II i I w. p.n.e. On też miał wnieść ważne przepisy do Prawa Ustnego. We wszystkich gminach zostały wówczas założone publiczne zakłady edukacyjne elementarnego stopnia, do których uczęszczali synowie ubogich rodziców. Wszyscy członkowie gmin zostali na ich rzecz opodatkowani. Obok nich funkcjonowały szkoły prywatne dla dzieci z zamożniejszych rodzin. W późniejszych wiekach w społeczności żydowskiej nauczanie nadal miało powszechny charakter, nawet sierotom zapewniano możliwość uczenia się w utrzymywanych przez gminy szkółkach, zwanych talmud-torami. Już 3-, 4-letni chłopcy poznawali alfabet hebrajski, a ojcowie wprowadzali ich w pewne obrządki rytualne. Od piątego, a często nawet już od trzeciego do ok. 12 roku życia uczyli się oni w chederach u prywatnych nauczycieli. W XIX w. chedery bywały również własnością organizacji społecznych. Stanowiły rodzaj szkół religijnych, w których prowadzono nauczanie na poziomie elementarnym, przygotowywano do nauki w jesziwach bądź do podjęcia samodzielnego życia naukowego oraz do nauki zawodu. Program nauczania. Zarówno system nauczania, jak i jego program nie były ujednolicone. Zwykle przez pierwsze dwa lata chłopcy uczyli się czytania i pisania, w minimalnym zakresie poznając tajniki gramatyki hebrajskiej. Przez trzy kolejne lata opanowywali pamięciowo fragmenty Biblii i uczyli się jej tłumaczenia na język jidysz. Poznawali też niektóre komentarze. Nauczyciele stosowali raczej wyjaśnienia homiletyczne, nie przeprowadzając ścisłej egzegezy tekstu biblijnego. Na drugim poziomie nauczania – czasem już od 7, a częściej od 8 bądź 9 roku życia – uczniowie zapoznawali się z Talmudem Babilońskim, niekiedy także z pewnymi elementami literatury rabinicznej. Tę część edukacji kończyli ok. 13 roku życia. Na ziemiach polskich, zwłaszcza w okresie przedrozbiorowym, w chederach z zasady mniejszą wagę przykładano do zaznajamiania uczniów z Miszną i midraszami (rodzaj przypowieści do ksiąg biblijnych), większy zaś nacisk kładziono na poznawanie przez nich dzieła „Szulchan aruch” (Nakryty stół), będącego adaptacją kodyfikacji prawa religijnego, autorstwa Josefa ben Efraima Karo, który żył na przełomie XV i XVI w., oraz odnośnych doń komentarzy. Na niższym poziomie nauczania klasy były zwykle większe, liczyły nawet do 40 uczniów; nauczyciel (mełamed), korzystał wówczas z pomocy 1–2 pomocników (belfrów). Na wyższym poziomie bywało po kilkunastu uczniów. Jedne i drugie mieściły się zazwyczaj w prywatnych mieszkaniach mełamedów. Nauka – z przerwą obiadową – trwała od rana do wieczora. Odstępstwem od tej zasady był tylko piątek, kiedy to wraz z zachodem słońca zaczynał się szabas, oraz kilka innych dni w roku o szczególnym dla Żydów znaczeniu, gdy lekcje odbywały się jedynie w godzinach przedpołudniowych. Tylko w dni świąteczne nie było zajęć. Wyjątkowy był Lag ba-Omer, nazywany też Świętem Uczonych, od średniowiecza uważany za dzień półświąteczny. Jedna z tradycji wywodzi jego genezę od dnia, w którym – po szeregu niepowodzeń – siły powstańcze Bar Kochby odniosły znaczący sukces (walki te prowadzono w 132–135 r. n.e.). W Lag ba-Omer uczniowie chederowi bawili się w wojsko bądź – pod przewodem mełameda – udawali się na wycieczki za miasto. W szkółkach obu typów stosowano nauczanie pamięciowe; w niższych polegało ono na melodyjnym powtarzaniu przez uczniów za nauczycielem całych fraz tekstu. Krytyka szkolnictwa chederowego. Przedmioty świeckie. W czasach kiedy jeszcze skupiska żydowskie cieszyły się dość znaczną autonomią, zwłaszcza w Polsce przedrozbiorowej, kontrolę nad poziomem nauczania w chederach sprawowały gminy. Jednak od połowy XVIII w. nauczanie w nich praktycznie pozostawało poza wszelką kontrolą. Scentralizowane państwa zaborcze próbowały je obejmować rejestracją i bodaj częściowo wpływać na zakres prowadzonego w nich nauczania. Przez dziesiątki lat bierny opór sfer ortodoksyjnych, traktujących chedery jako ostoję tradycyjnych wartości, w znacznym stopniu niweczył te zamiary. W XIX w., pod wpływem oświecenia żydowskiego i nowych nurtów w szkolnictwie ogólnym, tę formę nauczania poddano miażdżącej krytyce metodycznej. Wskazywano na fatalne warunki higieniczne całodziennej nauki. Mimo wielokrotnie podejmowanych prób władzom jednak nie udawało się objąć ich kontrolą. Fundamentalny dla tradycyjnej kultury żydowskiej charakter tego szkolnictwa powodował, że opór społeczności ortodoksyjnej w tej sferze był nie do przezwyciężenia. Nawet kiedy wprowadzano rejestrację chederów, obejmowała ona tylko ich część. W końcu lat 50. i na początku 60. XIX w. zaczęły powstawać pierwsze placówki szkolne, w których – obok przedmiotów religijnych – podjęto nauczanie przedmiotów świeckich, w tym języka polskiego. Pod wpływem ruchu odrodzenia narodowego, a zwłaszcza ruchów protosyjonistycznego i syjonistycznego, pojawiły się też chedery z wykładowym językiem hebrajskim. Ortodoksi uważali je jednak za nazbyt postępowe, szczególnie że coraz liczniejsze były cieszące się sporym powodzeniem szkółki dla dziewcząt. Nawet próby wprowadzenia letnich wakacji dla uczniów ortodoksyjni Żydzi uznali za zamach na wielowiekową tradycję. Talmud-tory. Talmud-tory najczęściej funkcjonowały przy synagogach bądź w wynajmowanych przez gminę pomieszczeniach, albo w prywatnych mieszkaniach nauczycieli, znacznie rzadziej zaś – i raczej dopiero w okresie nowożytnym – we własnych lokalach albo budynkach. Szkółki te początkowo były rodzajem publicznych chederów, w których nauka była bezpłatna, a zatrudnieni nauczyciele opłacani z funduszy gminnych bądź organizacji dobroczynnych. Obowiązywały w nich w zasadzie te same metody i program nauczania, co w chederach. Nadzór nad nimi sprawowała gmina lub utrzymujące je bractwo, jednak ze względu na fakt, iż były instytucjami o charakterze religijnym, funkcje inspektorów (nadzorujących) zazwyczaj pełnili członkowie rabinatu. Prądy modernizacyjne oraz dążenia Żydów do emancypacji i asymilacji, a także ruch odrodzenia narodowego sprawiły, że do części tych placówek również zaczęto wprowadzać przedmioty świeckie. W Warszawie w 1858 r. w dwóch gminnych talmud-torach za zezwoleniem władz, mimo sprzeciwu części ludności zachowawczej, wprowadzono naukę kaligrafii hebrajskiej, czytania i pisania w języku hebrajskim, początków pisania i czytania w języku polskim oraz rachunków. W ten sposób, pozostając nadal placówkami religijnymi, zyskiwały one charakter szkół publicznych. Utrzymywanie ich spoczywało jednak na barkach gminy żydowskiej. Począwszy od lat 70. XIX w., po przyjęciu przez władze zaborcze ostrego kursu rusyfikacyjnego w szkolnictwie Królestwa Polskiego, szkoły tego typu zostały gruntownie zreformowane, ale przez pewien czas były jedynymi publicznymi placówkami oświatowymi, w których nauczano języka polskiego. Pod koniec XIX w. w zmodernizowanych talmud-torach niekiedy wprowadzano opłaty za naukę, czasem dość wysokie, co stanowiło znaczący element zmiany ich charakteru. Tworzyły je także nowoczesne organizacje społeczno-kulturalne. Wszystkie te innowacje spotykały się jednak ze sprzeciwami i protestami sfer ortodoksyjnych. Wiele szkół tego typu, zwłaszcza w mniejszych ośrodkach, zachowało tradycyjny kształt aż do II wojny światowej. Mimo całego nieprzystosowania chederów, a często i talmud-tor do zmieniających się warunków społecznych trudno nie zauważyć, że w istocie przez wieki decydowały one o braku analfabetów wśród męskiej części ludności żydowskiej, nawet wśród najuboższych, oraz o specyficznym wyrobieniu umysłowym całej populacji. Jesziwy. Domy nauki. Po ukończeniu chederów lub talmud-tor zdolniejsi uczniowie (od ok. 13–14 roku życia do dwudziestu kilku lat) studiowali w jesziwach będących rodzajem seminariów talmudycznych, które kontynuowały tradycję starożytnych akademii w Palestynie i Babilonii, oraz samodzielnie, wraz z dorosłymi, w bet ha-midraszach (domach nauki), jakie najczęściej funkcjonowały przy synagogach. Program nauczania w jesziwach obejmował przede wszystkim studia nad Talmudem oraz komentującą i kodyfikującą go literaturą rabiniczną. Najstarszą tego typu uczelnię w Polsce założył w 1509 r. w Krakowie Jakub Polak. Dziewięć lat później jego uczeń Salomon Szachna utworzył sławną w całej Europie jesziwę w Lublinie. W 1567 r. otrzymała ona od króla Zygmunta II Augusta przywileje podobne do tych, jakie miały chrześcijańskie akademie, a kierujący nią Salomon Luria i jego następcy otrzymali tytuł rektora. Kolejna wielka jesziwa powstała we Lwowie (po 1592 r.); jej założycielem był Joszua ben Aleksander ha-Kohen Falk. W 1623 r. Sejm Żydów Litewskich zobowiązał każdą gminę żydowską zatrudniającą rabina do utrzymywania jesziwy. Jednak uczelnie litewskie, jakie powstały w Brześciu, Pińsku i Słucku, nigdy nie osiągnęły poziomu jesziw w Koronie. W XVII–XVIII w. tego typu uczelnie istniały już w większości gmin w Rzeczpospolitej. Gmina lub najbogatsi obywatele zapewniali studiującym pomoc materialną. Specjalni emisariusze lub wędrowni kaznodzieje zbierali fundusze na utrzymanie szkół. Letnie jarmarki w Jarosławiu i Zasławiu oraz zimowe we Lwowie i Lublinie były zarazem zjazdami rektorów i studentów; służyły wymianie wiadomości i doświadczeń. Klęski wojenne, jakie spadły na kraj w połowie XVII w., spowodowały emigrację bardzo wielu uczonych żydowskich z Rzeczpospolitej na Zachód i utworzenie wielu nowych jesziw w Niemczech. W 1803 r. uczniowie Elijahu ben Szlomo Załmana, zwanego Gaonem Wileńskim, założyli tego typu uczelnię w Wołożynie