Impulsy z wewnątrz i zewnątrz. Druga połowa XVIII w. była dla Żydów Rzeczpospolitej okresem bardzo poważnych wstrząsów. Żydowskie instytucje samorządowe przechodziły wyraźny kryzys, przede wszystkim finansowy, ale także związany z osłabieniem autorytetu władz gminnych. W tym czasie pojawiły się też dwa nowe nurty, chasydyzm i haskala, uderzające w tradycyjne instytucje i elity, a także zwalczające się wzajemnie. Inne impulsy przychodziły z zewnątrz środowiska żydowskiego. W opiniach sejmującej i sejmikującej szlachty żądanie reform odnośnie do Żydów pojawiło się już znacznie wcześniej. Narastające zadłużenie gmin oraz wynikające z tego trudności poboru podatków powodowały konieczność wprowadzenia zmian w systemie fiskalnym. Mimo podwyższania sumy ryczałtowej, taki system poboru pogłównego żydowskiego był często krytykowany. Od pierwszej połowy XVII w. domagano się, aby podatek żydowski płacony był rzeczywiście od głowy. Wynikało to z przeświadczenia, że pobierana suma ryczałtowa nie odpowiada liczbie Żydów, w rzeczywistości dużo wyższej. Często towarzyszyły temu uwagi, że Żydzi wybierają w gminach dużo większe podatki na własne potrzeby, a czasem dodawano, że starsi żydowscy dopuszczają się przy tym różnych nadużyć. Spis i pogłówne. W 1764 r. sejm konwokacyjny wprowadził bardzo istotne dla Żydów zmiany. Uchwalił zniesienie ryczałtu pogłównego żydowskiego i rozwiązanie sejmów żydowskich oraz nakazał przeprowadzenie spisu ludności żydowskiej, na podstawie którego miało zostać wyznaczone pogłówne. Za zapłacenie podatku miały być odpowiedzialne gminy. Przy przeprowadzaniu spisu polecano rejestrować wszystkie mieszkania żydowskie oraz według imienia i przydomka wszystkich Żydów: mężczyzn, kobiety, dzieci powyżej 1 roku życia oraz służących. Pierwszy spis odbył się w 1764–65 r. i był jedynym, który objął całość ziem Rzeczpospolitej przed rozbiorami. Według zebranych danych, podwyższonych o liczbę niemowląt i osób zatajonych, w Koronie zamieszkiwało ok. 550 tys. Żydów i ok. 200 tys. na Litwie, razem 750 tys. Zarówno ówcześni urzędnicy, jak i późniejsi badacze uznawali te dane za znacznie zaniżone. Sprawa długów. Sejm 1764 r. wyznaczył także specjalną komisję, która miała się zająć kwestią zadłużenia sejmów i ziemstw żydowskich. Długi zaciągano u szlachty, a przede wszystkim u instytucji kościelnych na zapłacenie podatków państwowych (których pobieranie od zubożałych gmin było trudne czy wręcz niemożliwe), różnych należności na rzecz miast, wojewodów i innych urzędników, a także na okazjonalne prezenty. W połowie XVIII w. nastąpiła kolejna fala oskarżeń wobec Żydów, przede wszystkim o mord rytualny. Proces i obrona oskarżonych, zagrożonych karą śmierci, powodowały nieraz znaczne wydatki. Nie wszystkie oskarżenia kończyły się procesami, można przypuszczać, że w wielu przypadkach miały one na celu jedynie uzyskanie pieniędzy. Liczono zapewne, że gmina żydowska, zagrożona procesem i obawiająca się usunięcia z miasta, zapłaci nawet dużą sumę, aby oddalić posądzenie. Uchwała sejmu nie dotyczyła długów poszczególnych gmin, które w sumie były znacznie wyższe niż zadłużenie centralnych instytucji żydowskich. Kwestią likwidacji długów kahalnych będą zajmowały się Komisje Dobrego Porządku, powołane w celu uporządkowania gospodarki miast królewskich, działające do Sejmu Czteroletniego. Komisje przeprowadzały spisy ludności miejskiej, porządkowały stare zarządzenia oraz wydawały nowe przepisy dotyczące zamieszkiwania i działalności zawodowej ludności żydowskiej. Żydzi na wsi. Kwestia żydowska stanowiła w II połowie XVIII w. jeden z elementów dyskusji nad unowocześnieniem struktur państwowych i zmianami położenia poszczególnych grup ludności, przede wszystkim mieszczan i chłopów. Dyskusję tę stymulowało kilka czynników: ideologia oświeceniowa, reformy wobec ludności żydowskiej, przeprowadzone w Prusach i Austrii, oraz pogłębiający się kryzys Rzeczpospolitej. Przy dyskusjach nad poprawą położenia chłopów pojawiał się postulat produktywizacji i „przewarstwowienia” ludności żydowskiej. W publicystyce politycznej i prawie wszystkich projektach reform z tego okresu wysuwano pogląd o szkodliwości ekonomicznej Żydów, przede wszystkim Żydów mieszkających na wsi; żydowscy karczmarze, szynkarze, arendarze i faktorzy mieli być przyczyną biedy, ciemnoty i pijaństwa chłopów. Często przedstawiano projekt usunięcia Żydów ze wsi, trafił on też pod obrady sejmu w 1775 r. i następnych sejmów, ale żadnych postanowień w tej kwestii nie podjęto. Decydujący był tu głos magnatów obawiających się spadku dochodów, jednak zgodnie z uchwałami niektórych sejmików usuwanie Żydów ze wsi miało rzeczywiście miejsce (przede wszystkim w Wielkopolsce). Natomiast zupełnie inaczej patrzono na zajmowanie się uprawą roli, do czego Żydów zachęcano, z mizernymi zresztą efektami. Szacuje się, że w wyniku projektów i akcji kolonizacyjnej w Rzeczpospolitej osiedliło się na roli ok. 100 rodzin żydowskich. Projekt Zamoyskiego. Inny projekt dotyczący reformy położenia społeczności żydowskiej opracował w 1776 r., na prośbę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kanclerz koronny Andrzej Zamoyski. Proponował on wygnanie z kraju Żydów niemających stałego źródła dochodu (tzn. nietrudniących się handlem, rzemiosłem bądź uprawą roli) oraz wysokie opodatkowanie pozostałych. Projekt ten był rozważany na sejmie w 1778 r., ale nie został przyjęty ze względu na sprzeciw posłów szlacheckich. Postulaty Bezimiennego. W 1785 r. ukazała się anonimowa broszura „Żydzi, czyli konieczna potrzeba reformowania Żydów w krajach Rzeczypospolitej Polskiej”. Bezimienny (tak podpisał się autor), zwolennik prawa natury, pisał, że ważnym czynnikiem kształtującym człowieka, oprócz przepisów religijnych i oświaty, jest system prawny. To, że ludność żydowska nie została zaliczona do żadnego ze stanów, uważał za błąd prawodawstwa krajowego. Wyizolowanie Żydów pogłębiało nakładanie na nich specjalnych podatków, ograniczanie prawa osiedlania się i działalności gospodarczej. Bezimienny odpierał argument o szkodliwości Żydów dla kraju, tłumacząc charakter zajęć żydowskich istniejącą sytuacją prawną. Stąd obowiązkiem rządu było przekształcenie Żydów w obywateli kraju, przy czym najodpowiedniejsze dla nich miejsce w istniejącej strukturze stanowej Bezimienny widział w stanie średnim, miejskim. Tym samym był to pierwszy postulat, aby uznać Żydów za integralną część stanu mieszczańskiego oraz dopuścić ich do politycznych i ekonomicznych praw miejskich. Dopełnić tego miało powołanie Żydów do służby wojskowej, reforma oświaty i obyczajów, czego konsekwencją miała być przemiana ludności żydowskiej i silne jej związanie z ludnością polską. Na Sejmie Czteroletnim. Kwestia żydowska powróciła już w czasie pierwszych prac Sejmu Czteroletniego (1788–91). W ciągu kilku lat w sejmie i w publicystyce toczyła się burzliwa debata wokół sprawy reformy położenia ludności żydowskiej. Projekty można podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza ich grupa wywodzi się z broszury posła pińskiego Mateusza Butrymowicza „Sposób uformowania Żydów polskich w pożytecznych krajowi obywatelów” (luty 1789 r.), oparta na wspomnianej broszurze Bezimiennego. W czerwcu 1790 r. do zajęcia się kwestią żydowską sejm wyłonił specjalną deputację, pod przewodnictwem podkanclerzego koronnego, biskupa Macieja Garnysza. Deputacja opracowała dwie wersje projektu, który jednak już nie trafił pod obrady. Druga grupa tekstów wywodzi się z projektu opracowanego przez Scipiona Piatollego. Tekst powstał pod auspicjami Stanisława Augusta we wrześniu–październiku 1791 r. Znaczną rolę przy powstaniu tekstu odegrali plenipotenci żydowscy, którzy zgłaszali swoje postulaty w zamian za dodatkowe płatności na rzecz skarbu oraz spłacenie długów królewskich. Od stycznia 1792 r. w pracach nad projektem uczestniczyły osoby wyznaczone przez króla, a także powiększona deputacja, pod przewodnictwem podkanclerzego koronnego, Hugona Kołłątaja. Efektem prac był projekt „Urządzenie ludu żydowskiego w całym narodzie polskim”, który został złożony w sejmie w ostatnim dniu obrad i nie został nawet odczytany. Jak miałoby być? Generalnie rozwiązania, choć projekty niekiedy bardzo różniły się w szczegółach, miały na celu zatarcie odrębności Żydów i rozpoczęcie ich asymilacji ze społeczeństwem polskim. Żydzi mieli się posługiwać językiem polskim we wszystkich urzędowych pismach i dokumentach, dzieci żydowskie miały być objęte obowiązkiem podstawowego nauczania w tym języku, a czytanie i pisanie po polsku miało być warunkiem koniecznym do zawarcia związku małżeńskiego. Żydzi mieli też obowiązek noszenia polskiego stroju (zwolnieni z tego mogli być jedynie funkcjonariusze religijni lub osoby w starszym wieku). Postulowano także zmianę przynajmniej części przepisów religijnych, izolujących Żydów od społeczeństwa (np. zakaz pracy w szabat czy zasady koszerności pożywienia), co miało nastąpić drogą wymuszenia na rabinach powszechnej dyspensy. Kompetencje władz gminnych miały zostać ograniczone wyłącznie do spraw religijnych i dobroczynnych. Projekty przewidywały zakaz zajmowania się przez Żydów propinacją, arendą karczem wiejskich, handlem domokrążnym, natomiast promowały zajmowanie się rzemiosłem oraz pracą na roli. Specjalne zaświadczenia, wydawane przez władze miejskie lub dzied