Haskala, żydowskie oświecenie. Reformę i modernizację społeczności żydowskiej planowały nie tylko mocarstwa zaborcze i oświeceniowi politycy. Konieczność zmian dostrzegali również sami Żydzi, choć początkowo ci, którzy opowiadali się za zmianą, stanowili jedynie małą i marginalną grupę. Pierwszą ideologią modernizacyjną wśród polskich Żydów była haskala, czyli żydowskie oświecenie. Haskala uznawana jest za jeden z najważniejszych czynników przeobrażeń społecznych i kulturowych Żydów od końca XVIII do drugiej połowy XIX w. Aktywność polityczna, społeczna i kulturalna pozwoliły maskilom (tj. zwolennikom haskali) i ich dziełom wywrzeć wpływ zaskakująco wielki, a wszystko to mimo szczupłości szeregów zwolenników żydowskiego oświecenia i gwałtowności opozycji wobec ich działalności. Haskala przywędrowała na ziemie polskie w końcu XVIII w., głównie za sprawą żydowskich lekarzy, rabinów i małej grupki intelektualistów, którzy w Niemczech, Holandii czy północnych Włoszech zetknęli się z ideologią żydowskiego oświecenia. Podstawowym założeniem programowym haskali było pogodzenie wymogów nowoczesności z wiernością żydowskiej tożsamości, religii i żydowskiej świadomości zbiorowej. Maskile uważali, że tradycyjna kultura żydowska staje się coraz bardziej przestarzała i wkrótce może stać się na tyle anachroniczna, że masowe dezercje z łona judaizmu uniemożliwią sensowne działania naprawcze. Diagnoza taka była niewątpliwie przedwczesna w odniesieniu do żydostwa polskiego. Niemniej postawienie ważnego pytania o kierunek modernizacji i stosunek do zmieniającego się świata skłoniło maskili do sformułowania ważnego programu reformy społecznej i udanej próby zbudowania nowej kultury. Zgodnie z duchem ideologii oświeceniowej program haskali skupiał się na działaniach edukacyjnych, wprowadzeniu edukacji świeckiej, ale też rozwoju kultury hebrajskiej, świadomości historycznej, zmianie struktury społeczno-zawodowej, walce z żydowskim separatyzmem i dążeniu do zbliżenia ze społeczeństwem chrześcijańskim. Programy haskali zakładały również oczyszczenie tradycji religijnej przez odwołanie się do źródeł biblijnych, studia nad gramatyką hebrajską czy klasyczną literaturą hebrajską. Haskala była ruchem elitarnym, a maskile żyli zwykle otoczeni wrogością wspólnot tradycyjnych. Rozproszeni w wielu małych miejscowościach, zmagali się z samotnością, frustracjami, poczuciem wyizolowania i przekonaniem o zbyt małym wpływie na losy społeczności, którą chcieli reformować. Izaak Ber Lewinsohn, zwany ojcem haskali rosyjskiej, pisał o rodzinnym Krzemieńcu: „moje miasto to miasto rozpaczy, bez nauki, bez pisarzy, bez książki; nikogo, kto mógłby przynieść jakieś nowości, kto czytałby książki, bez dostępu do literatury. I słyszę co dzień lamenty ubogich wyzyskiwanych przez swych ciemiężycieli, naszych braci, przywódców i strażników Izraela”. Nic dziwnego, że po jego śmierci chasydzi urządzili podobno radosne tańce na jego grobie. Mimo to wpływy haskali daleko przekraczały mizerne rozmiary ruchu. Zwolennicy haskali cieszyli się bowiem znaczącym poparciem nowych żydowskich elit finansowych, bankowców, przemysłowców, wielkich kupców utrzymujących związki ze światem nieżydowskim, dzierżawców podatków, urzędników rządowych. Mówi się zwykle o nich jako społecznym zapleczu haskali, czyli ludziach popierających ideologię, ale niedziałających aktywnie na rzecz jej propagowania. Dzięki temu poparciu maskile, choć nieliczni, potrafili zaskakująco skutecznie wpływać na politykę rządu wobec ludności żydowskiej, tworzyli świeckie szkoły, wydawali czasopisma i książki, a przede wszystkim konsekwentnie – choć ich własnym zdaniem zbyt wolno – modernizowali ludność żydowską w Polsce. W drugiej połowie wieku ich spadkobiercy, nazywający się sami Żydami postępowymi albo dobrze myślącymi, przejęli kontrolę dużej części żydowskiego życia publicznego, zwłaszcza w wielkich miastach, jak Warszawa czy Lwów. Jednak prawdziwie gwałtowna modernizacja nastąpiła w tym czasie nie w wyniku działalności żydowskich modernizatorów, a procesów wobec społeczności żydowskiej zewnętrznych: emancypacji, industrializacji i urbanizacji. Emancypacja. Być może najważniejszym katalizatorem przemian była emancypacja. Równouprawnienie obiecywały Żydom już Patent tolerancyjny Józefa II z 1789 r. i konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r. Te i kolejne obietnice pozostawały jednak niespełnione lub były cofane. Dopiero w 1848 r. nowa pruska konstytucja jednoznacznie stwierdzała, że wszyscy obywatele Prus są równi wobec prawa, co oznaczało dopuszczenie wszystkich, w tym i byłych polskich Żydów, do pełni praw obywatelskich. Austriacka konstytucja z tego samego roku, która również dawała Żydom równouprawnienie, została cofnięta dwa lata później, a ostateczną prawną emancypację Żydom galicyjskim przyniosła dopiero klęska Austrii w wojnie z Prusami i przekształcenie monarchii habsburskiej w dualistyczną monarchię austro-węgierską. Podpisana 31 grudnia 1867 r. konstytucja zrównywała wszystkich obywateli bez różnicy religii i nadawała im pełnię praw obywatelskich. W tym czasie równouprawnieniem cieszyli się również Żydzi Królestwa Polskiego. 5 czerwca 1862 r. rząd Aleksandra Wielopolskiego doprowadził do uchwalenia dekretu znoszącego większość antyżydowskich ograniczeń i uchwalającego prawne równouprawnienie ludności żydowskiej w Królestwie. Jedynym obszarem byłej Rzeczpospolitej, na którym Żydzi nie uzyskali równouprawnienia, były tereny Cesarstwa Rosyjskiego. Tam dopiero rewolucja lutowa 1917 r. zniosła prawa dyskryminujące ludność żydowską. Poza oczywistym wymiarem moralnym nowe prawo miało ogromne znaczenie dla przyspieszenia przemian modernizacyjnych. Równouprawnienie bowiem oznaczało zniesienie ograniczeń osadniczych i zawodowych (choć wciąż nie wszystkich), umożliwiając w ten sposób rozwój gospodarczy i wejście w obszary aktywności dotychczas dla Żydów niedostępne. Znacznie szerzej niż dotychczas otwierało też możliwości edukacyjne, z czego żydowska młodzież chętnie korzystała. Dość paradoksalnie również brak emancypacji w Rosji okazał się czynnikiem niemałej wagi, dysproporcja sytuacji prawnej między Kongresówką i Cesarstwem wywołała masowe migracje Żydów z Rosji na ziemie centralnej Polski. Pozytywnym tego skutkiem był napływ kapitału i przedsiębiorstw, pobudzenie rozwoju gospodarczego i przyspieszenie industrializacji. Skutkiem negatywnym okazały się konflikty społeczne wokół tzw. litwaków, jak Żydów z Rosji nazywano w Królestwie Polskim. Urbanizacja. W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój dzielnic żydowskich w największych aglomeracjach Polski, zwłaszcza w Warszawie, Łodzi, ale też w Białymstoku, Berdyczowie, Lwowie, Wilnie. Największą gminą żydowską na świecie stała się w XIX w. Warszawa. Zniesienie restrykcji osadniczych, a jednocześnie gwałtowny rozwój miasta sprawiły, że Warszawa była szczególnie atrakcyjnym kierunkiem migracji i odsetek ludności żydowskiej począł gwałtownie wzrastać. Już w 1816 r. Żydzi stanowili 19 proc. ludności Warszawy. Sto lat później, w 1910 r., mimo bardzo gwałtownego wzrostu liczby ludności chrześcijańskiej w mieście, odsetek ludności żydowskiej wzrósł do 39 proc., co odpowiadało wielkiej liczbie 306 tys. osób. Spektakularny był też rozwój urbanistyczny Łodzi. W latach dwudziestych XIX w. to małe miasteczko zostało przekształcone w ośrodek przemysłu włókienniczego. Żydzi uczestniczyli stosunkowo słabo w pierwszej fazie rozwoju, kiedy do miasta ściągali głównie polscy robotnicy niewykwalifikowani oraz niemieccy inwestorzy i mistrzowie włókienniczy. Dlatego odsetek Żydów wynosił jedynie 12 proc. w 1856 r. Wkrótce jednak Łódź stała się ziemią obiecaną również dla nich. W 1910 r. stanowili oni 41 proc. populacji, dokładnie 166 628 osób w ponad 400-tys. mieście. Co czwarty Żyd Królestwa Polskiego mieszkał w tym czasie w Warszawie lub Łodzi. W obu miastach powstały wielkie dzielnice żydowskie, w Łodzi rozwijające się wokół biednych robotniczych Bałut, a w Warszawie skupione w dzielnicy północno-zachodniej. Równie szybko rósł Białystok, tuż za wschodnią granicą Królestwa. Dzięki gwałtownemu rozwojowi przemysłu włókienniczego ogólna liczba mieszkańców miasta wzrosła z niespełna 14 tys. w 1856 r. do prawie 90 tys. w przededniu I wojny światowej, przy czym aż 69 proc. stanowili Żydzi. Miasta Galicji nie rozwijały się tak szybko, ale i tam powstały znacznych rozmiarów skupiska żydowskie. We Lwowie w 1900 r. mieszkało 160 tys. osób, z czego 28 proc. stanowili Żydzi, w dwukrotnie mniejszym Krakowie gmina żydowska liczyła 25 tys. osób. Specjalnością Galicji były jednak niewielkie miasta o bardzo dużym odsetku ludności żydowskiej i archaicznej strukturze zawodowej. W 1880 r. w Brodach mieszkało 15 316 Żydów, co stanowiło ok. 70 proc. populacji tego miasta. Tutaj zmieniło się najmniej. Industrializacja. Królestwo Kongresowe stało się w tym czasie najnowocześniejszym, najbardziej uprzemysłowionym i najszybciej rozwijającym się obszarem Cesarstwa Rosyjskiego. Zwłaszcza po zniesieniu bariery celnej między Królestwem a Cesarstwem przemysł w Kongresówce przeżywał okres prosperity. Oczywiście uczestniczyli w tym i Żydzi. Izrael Poznański (1833–1900) uważany był za jednego z trzech łódzkich królów bawełny, a obok niego w Łodzi aktywnych było bardzo wielu innych przedsiębiorców żydowskich. Jeszcze wyraźniejsza była obecność żydowskich przemysłowców w Białymstoku, gdzie – inaczej niż w Łodzi – ludność żydowska utrzymywała zdecydowaną dominację we wszy