Haskala, żydowskie oświecenie. Reformę i modernizację społeczności żydowskiej planowały nie tylko mocarstwa zaborcze i oświeceniowi politycy. Konieczność zmian dostrzegali również sami Żydzi, choć początkowo ci, którzy opowiadali się za zmianą, stanowili jedynie małą i marginalną grupę. Pierwszą ideologią modernizacyjną wśród polskich Żydów była haskala, czyli żydowskie oświecenie. Haskala uznawana jest za jeden z najważniejszych czynników przeobrażeń społecznych i kulturowych Żydów od końca XVIII do drugiej połowy XIX w. Aktywność polityczna, społeczna i kulturalna pozwoliły maskilom (tj. zwolennikom haskali) i ich dziełom wywrzeć wpływ zaskakująco wielki, a wszystko to mimo szczupłości szeregów zwolenników żydowskiego oświecenia i gwałtowności opozycji wobec ich działalności.
Haskala przywędrowała na ziemie polskie w końcu XVIII w., głównie za sprawą żydowskich lekarzy, rabinów i małej grupki intelektualistów, którzy w Niemczech, Holandii czy północnych Włoszech zetknęli się z ideologią żydowskiego oświecenia. Podstawowym założeniem programowym haskali było pogodzenie wymogów nowoczesności z wiernością żydowskiej tożsamości, religii i żydowskiej świadomości zbiorowej. Maskile uważali, że tradycyjna kultura żydowska staje się coraz bardziej przestarzała i wkrótce może stać się na tyle anachroniczna, że masowe dezercje z łona judaizmu uniemożliwią sensowne działania naprawcze. Diagnoza taka była niewątpliwie przedwczesna w odniesieniu do żydostwa polskiego. Niemniej postawienie ważnego pytania o kierunek modernizacji i stosunek do zmieniającego się świata skłoniło maskili do sformułowania ważnego programu reformy społecznej i udanej próby zbudowania nowej kultury.