Pomocnik Historyczny

Bomba demograficzna

Dzieci żydowskie; prawdopodobnie fotografia została wykonana przy Kamiennych Schodkach na Starym Mieście w Warszawie. Dzieci żydowskie; prawdopodobnie fotografia została wykonana przy Kamiennych Schodkach na Starym Mieście w Warszawie. Marek Skorupski / Forum
Ze wszystkich czynników kształtujących nowe warunki życia Żydów na ziemiach polskich w XIX w. to właśnie demografia okazała się zjawiskiem najistotniejszym. Dobrze rozumieli to ówcześni polemiści, dla których demografia nie była nauką o liczbach, lecz wiedzą o ludziach, a czasami też narzędziem politycznych manipulacji.
Targ w Warszawie; fotografia z ok. 1890 r.Marek Skorupski/Forum Targ w Warszawie; fotografia z ok. 1890 r.

Dziedzictwo Rzeczpospolitej. Przypomnijmy: w Rzeczpospolitej procentowy udział ludności żydowskiej w ogóle populacji stale rósł od mniej niż pół procent w końcu średniowiecza do ok. 6 proc. pod koniec XVIII w. Milion mieszkających tu Żydów stanowił mniej więcej połowę wszystkich Żydów świata, ogromną większość społeczności żydowskiej Europy i ok. 95 proc. wszystkich Żydów aszkenazyjskich. Nierównomierne osiedlenie sprawiało, że regionalnie Żydzi stanowili dużą i bardzo widoczną część społeczeństwa. Ok. 1764 r. w Brodach, największym żydowskim mieście Rzeczpospolitej, na ogólną liczbę 10 tys. mieszkańców 8600 stanowili Żydzi. Przybywający do Polski brytyjski podróżnik i późniejszy biskup John Thomas James pisał: „Przekraczamy teraz granicę Polski i przechodzimy z ziemi chrześcijan do krainy niewiernych, jako że każdy dom, który widzieliśmy, jest w rękach Żydów”. Badacz dziejów Żydów polskich Gershon Hundert pisze wręcz o sytuacji, w której „mniejszość przestaje być mniejszością”. Ale na ogromnych obszarach terenów wiejskich oraz w innych dzielnicach, np. na Pomorzu czy w Wielkopolsce, Żydzi byli niemal nieobecni. A wielka widoczność związana była raczej z koncentracją Żydów w zawodach, które czyniły ich dla podróżników szczególnie widocznymi (karczmarze, woźnice, pośrednicy), a nie z ich rzeczywistą dominacją.

Przejście demograficzne. W XIX w. ludności żydowskiej zaczęło przybywać gwałtownie szybciej niż w wiekach poprzednich. W nauce zjawisko to znane jest jako pierwsze przejście demograficzne.

Pomocnik Historyczny „Historia Żydów polskich” (100070) z dnia 01.04.2013; Wiek XIX; s. 70
Reklama