Nowe czasy, nowe wyzwania. Erupcja antysemityzmu i etnicznych antagonizmów była tylko jedną z form kryzysu XIX-wiecznego świata. Powiększające się rozwarstwienie i rażące nierówności społeczne, wyzysk gospodarczy, utrzymujący się zwłaszcza w Rosji stan dyskryminacji prawnej rozumiane były przez ludzi przełomu XIX i XX w. jako bankructwo liberalnego kapitalizmu. Żydzi nie byli oczywiście biernymi obserwatorami tego kryzysu. Jedną z odpowiedzi była masowa emigracja. Ci, którzy zdecydowali się zostać, szukali form rozwiązania kryzysu na miejscu, na przykład przez zaangażowanie w działalność polityczną. Jeszcze innym sposobem wzięcia swojego losu we własne ręce był gwałtowny rozwój uczestnictwa w kulturze masowej. Emigracja. Jednym z najważniejszych zjawisk, które odmieniło oblicze społeczności żydowskiej na ziemiach polskich, była masowa emigracja. Oczywiście Żydzi wyjeżdżali z ziem polskich już wcześniej, jednak dopiero w początku lat 80. XIX w. zjawisko nabrało masowego charakteru. Czynnikiem niemałej wagi, zwłaszcza w Rosji, była ucieczka przed prześladowaniami i pogromami. W dwóch tylko latach 1906–07 do Stanów Zjednoczonych wyjechało z Cesarstwa Rosyjskiego 240 tys. osób narodowości żydowskiej. Było to apogeum akcji emigracyjnej i takiego natężenia wyjazdów nie zanotowano już nigdy potem. To ukształtowało jeden z najtrwalszych obrazów żydowskiej pamięci zbiorowej. Ale nasilający się antysemityzm i pogromy nie były jedynymi ani nawet najważniejszymi czynnikami masowej emigracji. Podobnie jak Polacy, Litwini czy Ukraińcy, Żydzi uciekali od biedy i szukali lepszych warunków życia. To dotyczyło oczywiście również warunków politycznych i społecznych. Dodatkowym czynnikiem przyciągającym emigrantów do Stanów Zjednoczonych czy do Ameryki Południowej był imigrancki charakter tych krajów, które każdej grupie etnicznej gwarantowały takie same lub niemal takie same warunki egzystencji. Czynnikiem niemałej wagi był też techniczny rozwój środków transportu: europejskiej sieci kolejowej i transatlantyckich linii statków parowych. W sumie w latach 1881–1914 wyemigrowało z Rosji ponad 2 mln Żydów. W podobnym okresie z Galicji wyjechało około ćwierci miliona. Najpopularniejszym ośrodkiem imigracyjnym były Stany Zjednoczone, gdzie osiedlało się trzech na czterech żydowskich emigrantów. Inne ośrodki to Argentyna i Brazylia, Kanada, Wielka Brytania, Afryka Południowa i Palestyna. Wśród emigrantów z Galicji i z Wielkopolski popularna była też migracja wewnętrzna. Tylko w Wiedniu mieszkało w 1910 r. 40 tys. Żydów galicyjskich. Wielu emigrantom z Galicji udało się też osiąść w innych krajach monarchii habsburskiej, a po części również w Niemczech. Podobnie liczne były gminy Żydów wielkopolskich w Berlinie i Wrocławiu. U progu I wojny światowej mapa osadnictwa Żydów polskich nie przypominała już tej z pokolenia ojców. Największym żydowskim miastem na świecie przestała być Warszawa, a stał się Nowy Jork. A co czwarty Żyd polski nie mieszkał już w Polsce. Syjonizm. Inną odpowiedzią na kryzys schyłku XIX w. było wyłonienie się żydowskiego ruchu politycznego, zwłaszcza w jego narodowych wersjach. Był to oczywisty skutek emancypacji i postępującej sekularyzacji, ale też odpowiedź na narastający antysemityzm, a szerzej – na pojawienie się nowoczesnych prądów ideologicznych oraz ożywienie narodowe i kulturalne doświadczane w tym czasie przez wiele innych grup etnicznych w Europie Środkowej i Wschodniej. Najbardziej znaną formą żydowskiego nacjonalizmu był syjonizm. Zainteresowanie Ziemią Izraela było zawsze obecne w kulturze i religii żydowskiej i przez wieki w „miłości Syjonu” wyrażały się żydowskie pragnienia mesjańskie. W latach osiemdziesiątych XIX w. syjonizm przekształcił się w program polityczny, a wkrótce potem wiedeński dziennikarz żydowski Theodor Herzl sformułował program politycznej emancypacji narodu żydowskiego i odbudowy siedziby narodowej w Palestynie. Program ten spotkał się z bardzo żywym przyjęciem licznych środowisk inteligencji żydowskiej w całej Europie i w 1897 r. doszło do I Kongresu Syjonistycznego w Bazylei, na którym reprezentowani byli licznie m.in. Żydzi polscy. Poza hasłem powrotu do Palestyny syjonizm kwestionował dotychczasową drogę modernizacji żydowskiej, proponując w zamian ożywienie żydowskiej tożsamości narodowej, budowę autonomicznej kultury i odrzucenie wszelkich form asymilacji. Była to oferta szczególnie atrakcyjna dla Żydów w Rosji (gdzie możliwości integracji były i tak ograniczone), a wraz ze wzrostem postaw antysemickich zyskiwała popularność również w Galicji i Królestwie Polskim. Socjaliści i radykałowie. Ideologia socjalistyczna oferowała nie tylko rozwiązanie dramatycznej sytuacji ekonomiczno-społecznej spauperyzowanych mas, ale proponowała też łatwe (jak się okazało zbyt łatwe) rozwiązanie problemów specyficznie żydowskich, a więc upośledzenia prawnego i społecznego, wolności politycznych itp. Przedstawiciele społeczności żydowskiej byli aktywni zarówno w polskich, niemieckich, rosyjskich, jak i żydowskich organizacjach i partiach socjalistycznych i odegrali widoczną rolę w rozwoju europejskiego ruchu lewicowego. Wśród żydowskich partii socjalistycznych największą rolę odegrał Bund, szczególnie aktywny w okresie rewolucji 1905 r. Na przełomie XIX i XX w. powstały też partie i organizacje, które łączyły ideologię syjonistyczną i robotniczą. Stosunkowo liczni Żydzi, zwłaszcza w Rosji, sympatyzowali też z ruchem anarchistycznym i komunizmem. Tego typu radykalne postawy polityczne były najzupełniej zrozumiałe w sytuacji stale pogarszającego się położenia