Paliwo antysemityzmu. Po śmierci Marszałka obóz sanacyjny, dotąd przez niego spajany i kontrolowany, uległ daleko idącej polaryzacji, szczególnie w zakresie podejścia do kwestii narodowej. W tym czasie środowiska prawicowe zintensyfikowały antyżydowską propagandę, traktując ją również jako oręż w walce o władzę z rządzącą elitą. (Obóz Wielkiej Polski i Organizacja Narodowo-Radykalna, które wcześniej stały za kampaniami antysemickimi, zostały zdelegalizowane odpowiednio w 1933 i 1934 r.). Piłsudczycy zaostrzali więc swoje stanowisko w kwestii żydowskiej w obawie, że ogarnięte antysemickimi nastrojami społeczeństwo wyniesie do władzy endeckich radykałów. Do głosu w obozie sanacyjnym doszło skrzydło akcentujące hasła nacjonalistyczne. Założony w 1937 r. Obóz Zjednoczenia Narodowego otwarcie głosił program nacjonalistyczny. W deklaracji programowej OZON wprowadził tzw. paragraf aryjski (o nieprzyjmowaniu Żydów w poczet członków organizacji), opowiadał się za bojkotem ekonomicznym Żydów i emigracją. Na zaostrzenie relacji polsko-żydowskich wpływał trwający w Polsce dłużej niż w innych państwach kryzys gospodarczy, który potęgował napięcia społeczne na tle ekonomicznym. Nie bez znaczenia była także zmiana podejścia do Żydów w III Rzeszy, która dokonywała się bez specjalnych protestów opinii światowej. Bojkot gospodarczy. Trudności gospodarcze stały się łatwą pożywką dla prowadzonego przez endecję bojkotu, który miał spowodować zmniejszenie żydowskiego udziału w handlu i rzemiośle. Posługiwano się różnymi metodami, zaczynając od ulotek wzywających do niekupowania u Żydów, poprzez pikiety przed żydowskimi sklepami, aż po użycie siły wobec handlujących mimo wszystko żydowskich straganiarzy i sklepikarzy, a czasem także nieposłusznych Polaków. Wywracano stragany, niszczono towary, bito sprzedających. Czasem zajścia przenosiły się na żydowskie domy, gdzie wybijano szyby i demolowano wnętrza. Czynne ataki na Żydów zdarzały się najczęściej na terenach województw centralnych – warszawskiego, łódzkiego i kieleckiego oraz białostockiego. Pogrom w Przytyku. Tak jak symbolem antyżydowskiej przemocy w latach dwudziestych był Lwów, tak dla wystąpień lat trzydziestych stał się Przytyk, gdzie podczas jarmarku 9 marca 1936 r. doszło do pogromu ludności żydowskiej. Napięcie w stosunkach polsko-żydowskich utrzymywało się w miasteczku już od dłuższego czasu, dlatego sprowadzono dodatkowe siły policyjne z pobliskiego Radomia. W pewnym momencie przed żydowskim straganem jeden z członków Stronnictwa Narodowego próbował odwieść chłopów od kupowania tam chleba. Interwencja policji zakończyła się niepowodzeniem, a mundurowi wycofali się na komisariat. Tymczasem inna grupa chłopów zaczęła demolować stragany żydowskie. Wówczas do zajść włączyła się żydowska samoobrona. Doszło do licznych bójek. Ze strony członków żydowskiej samoobrony padły strzały, które zraniły troje Polaków. Na wieść o strzałach rozjeżdżający się już chłopi porzucili swe wozy i uzbrojeni w orczyki zaczęli zawracać do miasta, wybijając po drodze szyby w żydowskich domach. Wówczas z jednego z wybitych okien padł strzał, który śmiertelnie ugodził chłopa Stanisława Wieśniaka. Strzelał Szulim Chil Leska. Widok trupa niesionego przez chłopów rozpętał prawdziwą żądzę zemsty. Zaczęto demolować żydowskie mieszkania i bić ich właścicieli. Zniszczono kilkadziesiąt mieszkań i sklepów żydowskich, ciężko pobito ponad 20 osób. Policja bezskutecznie próbowała opanować sytuację. Najtragiczniejszy przebieg miał napad na mieszkanie rodziny Minkowskich – Josek został zabity na miejscu, jego żona Chaja zmarła wkrótce w szpitalu. Ta kulminacja wydarzeń wyczerpała nienawiść tłumu i wkrótce siły policyjne przybyłe z Radomia przywróciły porządek. W związku z zajściami przed sądem stanęło 14 Żydów i 42 Polaków. Żyd oskarżony o zabicie polskiego chłopa otrzymał karę 8 lat więzienia, dwóch innych za strzelanie do chłopów – 6 i 5 lat. Czterej Polacy oskarżeni o zabicie Minkowskich zostali uniewinnieni. Uniewinniono ponadto trzech Żydów oraz 18 Polaków. Pozostali – zarówno Polacy, jak i Żydzi – otrzymali kary więzienia od 1 roku do 6 miesięcy. Wyrok sądu wywołał poczucie wielkiej niesprawiedliwości wśród Żydów, którzy odebrali go jako przyzwolenie dla fizycznych ataków na ludność żydowską, a zarazem odebranie prawa do samoobrony. Sąd Apelacyjny, przed którym toczył się drugi przytycki proces, kary nieznacznie podwyższył. Skala zajść. Do groźnych zajść doszło także m.in. w Grodnie (czerwiec 1935 r.), Mińsku Mazowieckim (czerwiec 1936 r.), Brześciu nad Bugiem (maj 1937 r.) i Częstochowie (czerwiec 1937 r.), kiedy zamordowanie Polaka przez Żyda spowodowało odwet ludności polskiej na całej miejscowej społeczności żydowskiej. Zarzewiem pogromu w Brześciu była śmierć policjanta Stefana Kędziory, który wczesnym rankiem 13 maja 1937 r. został ugodzony na Małym Rynku przez żydowskiego sprzedawcę mięsa majzą rzeźniczą (przyrządem do ostrzenia noży). Posterunkowy Kędziora, w przekonaniu, że mięso pochodzi z nielegalnego uboju, próbował zarekwirować towar. W trakcie szarpaniny Welwel Szczerbowski ranił policjanta, ten zaś postrzelił w nogę jego ojca, Ajzyka. Welwel uciekł z miejsca zdarzenia. Ranny policjant zmarł pół godziny później w szpitalu miejskim. Ta wiadomość podburzyła zgromadzonych na Małym Rynku właścicieli okolicznych straganów i sklepów, kupujących i przypadkowych gapiów, którzy tuż po godz. 8 rano zaatakowali żydowskie stragany. Wkrótce zajścia rozlały się na miasto, a liczba uczestników pogromu systematycznie wzrastała. Kilkudziesięcioosobowe grupy, które demolowały sklepy, warsztaty i mieszkania żydowskie, a także napastowały żydowskich przechodniów, tworzyli głównie młodzi ludzie, w tym uczniowie szkół brzeskich. Chociaż zdarzenie nosiło charakter spontaniczny, działano w dość zdyscyplinowany sposób, atakując najpierw jedną stronę ulicy, a następnie drugą. Atakujący omijali polskie lokale, gdyż ich właściciele umieszczali w oknach nalepki z napisem „Firma chrześcijańska” albo wystawiali chrześcijańskie obrazy. Zajścia trwały do późnych godzin nocnych. W latach 1935–37 doszło do ok. 100 większych antyżydowskich wystąpień. Do tego bilansu doliczyć trzeba setki przypadków pobicia na ulicach i w pociągach, tysiące sklepów z wybitymi witrynami i kilkadziesiąt zamachów bombowych na obiekty żydowskie. Dokładne dane nie są znane, wiemy jednak, że tylko w województwie białostockim w 1936 r. miało miejsce 348 aktów antyżydowskich, w tym 21 zajść masowych, 99 wypadków pobicia Żydów, 161 wypadków wybicia szyb, 7 osób zostało ciężko rannych, a 3 zmarły wskutek pobicia. Dyskryminacja na uczelniach. Drugą, obok placów targowych, areną antyżydowskich wystąpień stały się uniwersytety. Już od końca lat dwudziestych spadał odsetek studentów żydowskich – z 20,4 w roku akademickim 1928/29 do 7,5 dziewięć lat później. Przyczyniło się do tego głównie żądanie przez organizacje endeckie wprowadzenia numerus clausus. Mimo iż zasada przyjmowania na studia nie więcej niż 10 proc. Żydów (co odpowiadało procentowi ludności żydowskiej w państwie) nie została oficjalnie wprowadzona, władze uczelniane dyskryminowały Żydów przy naborze studentów. Już od kilku lat napięcie powodowała tzw. sprawa trupów żydowskich. Polscy medycy uważali, że studenci żydowscy powinni w czasie ćwiczeń w prosektoriach preparować zwłoki żydowskie, na co nie zgadzali się ortodoksyjni rabini. Podczas bójki wynikłej w okolicach prosektorium Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 10 listopada 1931 r. został uderzony kamieniem w głowę student Wydziału Prawa Stanisław Wacławski, stając się dla endeckiej młodzieży symbolem walki z Żydami. Rocznica jego śmierci była aż do wybuchu II wojny światowej dniem powtarzających się w całym kraju studenckich manifestacji i wystąpień antyżydowskich. Od jesieni 1935 r. prawicowe organizacje studenckie z coraz większą natarczywością domagały się wprowadzenia getta ławkowego, czyli oddzielnych miejsc do siedzenia dla Żydów w salach wykładowych. Siłą zmuszano opornych studentów żydowskich do zajmowania wyznaczonych miejsc, zwykle po lewej stronie sali. Dochodziło przy tym do zajść, część napadów miała bardzo brutalny charakter, a sprawcy prócz pięści używali też kastetów, lasek i osadzonych na kijach żyletek. Pozostawali w większości bezkarni, mając przychylność nie tylko kolegów, ale profesorów. Władze uczelniane stosowały zwykle represje zbiorowe w postaci zawieszania wykładów i zamykania uczelni. Tylko nieliczni wykładowcy byli w stanie przeciwstawić się presji agresywnej młodzieży uniwersyteckiej. Chociaż minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego oficjalnie wypowiedział się przeciw gettu ławkowemu, upoważnił w 1937 r. rektorów do zastosowania środków, które uspokoją sytuację na uczelniach. W praktyce oznaczało to wprowadzenia getta ławkowego, tyle że odbyło się ono na poziomie poszczególnych szkół wyższych. Stosunek władz. Stosunek władz państwowych wobec antyżydowskich wystąpień zarówno na poziomie deklaracji, jak i praktycznego działania nie był jednoznaczny. Z jednej strony zapowiadano zwalczanie ekscesów, które zaburzały porządek publiczny i groziły destabilizacją państwa, a w obliczu zajść interweniowała policja. W Odrzywole (powiat opoczyński) w końcu listopada 1935 r. doszło do groźnych starć policji z chłopami, którzy próbowali z posterunku odbić aresztowanych za udział w zajściach antyżydowskich. W wyniku użycia broni przez policję zginęło kilkunastu chłopów. W innych przypadkach jednak policja ociągała się z przystąpieniem do akcji. Pomimo iż sprawcy większych zajść stawali przed sądami, kary były dość łagodne. Rząd nie wykazał także woli zwalczania bojkotu gospodarczego. Wręcz dał publicznie przyzwolenie; premier Felicjan Sławoj-Składkowski powiedział bowiem w exposé w czerwcu 1936 r.: „Walka ekonomiczna, owszem, ale krzywdy żadnej”, jakby nie dostrzegając związku między bojkotem i przemocą. Postulat emigracji. Spontanicznej erupcji antyżydowskiej przemocy sprzyjało całkowite przeorientowanie ideologiczne polityki państwa w tym obszarze. Ośrodkiem, któremu w 1935 r. powierzono zbadanie i opracowanie założeń polityki wobec ludności żydowskiej, był Departament Konsularny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, którym kierował Wiktor Tomir Drymmer. W opracowaniach departamentu podkreślano, że ostrość zagadnienia złagodzić może jedynie zmniejszenie liczby Żydów. Wkrótce postulat emigracji stał się podstawowym punktem programu rządu polskiego w kwestii żydowskiej. W oficjalnych dokumentach akcentowano, że za tym rozwiązaniem przemawiają jedynie argumenty demograficzne i poparcie dla istniejących w społeczeństwie żydowskim tendencji (syjonizmu i terytorializmu). W opracowaniach wewnętrznych nie skrywano jednak, że za programem emigracyjnym stało przekonanie, iż Żydzi są elementem napływowym i obcym kulturowo. W końcu lat trzydziestych doszło do współpracy władz z radykalnym syjonistycznym odłamem, rewizjonistami, którzy postulowali zwiększenie emigracji żydowskiej do Palestyny i zbrojną walkę z tamtejszymi władzami mandatowymi, ograniczającymi napływ Żydów. Współpraca polegała m.in. na zorganizowaniu w Polsce przeszkolenia wojskoweg