Ulice. O żydowskich mieszkańcach wielu miast świadczą niekiedy już tylko nazwy ulic. Ulicę Żydowską znajdziemy w Poznaniu, Grodzisku Mazowieckim, Łęczycy, Łomży, Tarnowie, Sanoku i Sandomierzu. Jatkową możemy się przejść w Grójcu, Chełmie, Białej Podlaskiej, Hrubieszowie i Miedzyrzecu Podlaskim. Bożniczą (pisaną też jako Bóżnicza) mamy w Rzeszowie, Poznaniu, Cieszynie, Olkuszu, Łęcznej, Nowym Sączu i Radomiu, a Synagogalną – w Płocku. Synagogi. Przed II wojną światową w ówczesnych granicach Polski było 1415 żydowskich gmin. Każda miała synagogę (często będącą zarazem siedzibą kahału – zarządu gminy), co najmniej jeden cmentarz, mykwę, rytualną ubojnię, swoje szkoły i przytułki. Były też setki synagog i domów modlitw o charakterze prywatnym czy należących do bractw, a nawet synagoga wojskowa na warszawskiej Pradze dla tradycyjnego i postępowych nurtów wyznawców judaizmu. W obecnych granicach Polski zachowało się ich ok. 300, w większości w ruinie. Czynnych jest tylko 27 synagog i modlitewni, zarówno tradycyjnych, jak i postępowych. Niektóre pełnią też funkcję siedzib żydowskich gmin i ich filii, a także izb pamięci. Najwięcej jest w Warszawie i Lublinie – po trzy, w Krakowie, Łodzi i Wrocławiu – po dwie. Codzienne nabożeństwa, bądź we wszystkie szabaty i święta, odbywają się w synagogach: im. Nożyków w Warszawie, Remuh w Krakowie, w Gdańsku Wrzeszczu i im. Reicherów w Łodzi. W pozostałych już tylko w największe święta bądź okazjonalnie podczas pielgrzymek chasydów do grobów znanych cadyków (Bobowa, Lelów, Nowy Sącz) czy wizyt grup Żydów w byłym obozie zagłady Auschwitz-Birkenau (synagoga w Oświęcimiu). Synagogi muzea. Kilkanaście synagog dokumentuje żydowskie dziedzictwo już nie jako miejsca kultu, ale muzea ze zbiorami judaików, galerie czy siedziby stowarzyszeń propagujących współistnienie wielu kultur na polskiej ziemi. Tak jest m.in.: w Krakowie, Tykocinie, Łęcznej, Włodawie, Łańcucie, Lesku, Sejnach, Lesznie. Przetrwały one wojnę bądź podniesione zostały z ruin dzięki staraniom samorządów, stowarzyszeń i fundacji, za ich środki, dotacje unijne i od żydowskich ziomkostw o polskich korzeniach. W dawnych synagogach. Kilkadziesiąt budynków synagog po wojnie zaadaptowano (często do dziś) na szkoły (Jarosław), urzędy (Biecz), archiwa (Kielce, Rzeszów, Sandomierz), kina (Kazimierz Dolny), kluby sportowe i sale gimnastyczne (Białystok, Jarocin), stacje trafo (Hajnówka), wytwórnie wód gazowanych (Góra Kalwaria), domy kultury (Praszka, Siemiatycze), biblioteki (Konin, Sompolno), bank (Jarosław), a nawet i cerkiew (Mrągowo). Synagogę w Poznaniu jeszcze podczas wojny Niemcy przebudowali na miejską pływalnię, w podwarszawskiej Falenicy po wojnie Polacy zaadaptowali na dom mieszkalny, a w Inowłodzu koło Tomaszowa Mazowieckiego – sklep spożywczy. A jest to już jedyna w Polsce synagoga z wymalowanym na ścianie tekstem modlitwy o pomyślność dla panującego (w tym przypadku cara Mikołaja II). Jej budynek łódzka żydowska gmina, krótko po odzyskaniu w ramach akcji restytucji pożydowskiego gminnego mienia, odsprzedała prywatnemu przedsiębiorcy. W kolejce do odnowienia. Listę ostatnio odnawianych synagog powiększyły lub powiększą synagogi w Zamościu, Kraśniku, Ostrowie Wielkopolskim, Płocku i Wielkich Oczach koło Lubaczowa. W płockiej na być Muzeum Żydów Mazowieckich, a w wielkoockiej – gminna biblioteka, sala internetowa i siedziba Koła Gospodyń Wiejskich, które chcą w kuchni i śpiewie nawiązywać do żydowskiej tradycji. Około stu synagog i innych obiektów po żydowskich gminach, zrujnowanych podczas wojny bądź przez powojenne wykorzystywanie w roli kin, restauracji, publicznych łaźni, strażackich remiz, magazynów gminnych spółdzielni, warsztatów i garaży, nadal czeka na odbudowę, jak choćby synagogi w Orli i Cieszanowie. Cmentarze. Znacznie więcej pozostało żydowskich cmentarzy. W sporządzonym w 1995 r. dla Jewish Heritage Council raporcie doliczono się ich 1008, w tym 487 z nagrobkami. Około stu jest w dość dobrym stanie, w miarę uporządkowanych i ogrodzonych. Na kilku nadal odbywają się pochówki. Ich internetową bazę znajdziemy pod adresem www.kirkuty.xip.pl. Jest tam także spis miejsc pochówków i jorcajtów (dat śmierci) wybitnych rabinów i cadyków. Daty podane są według kalendarza hebrajskiego, ale stosowny serwis pomoże nam przeliczyć je na daty kalendarza gregoriańskiego. Judaica. Na dziedzictwo składają się też synagogalia, przedmioty codziennego użytku, wyroby rzemiosła artystycznego, dzieła sztuki żydowskich twórców, zdjęcia, księgozbiory i archiwalia. Muzeum Historii Żydów Polskich (art. s. 130) w 2011 r. rozpoczęło pracę nad digitalizacją zbiorów judaików. W Centralnej Bazie Judaików figuruje ponad 3100 obiektów. W tej chwili są to przede wszystkim prywatne darowizny na rzecz Muzeum i gromadzone od dziesięcioleci zbiory Żydowskiego Instytutu Historycznego. Ale do tej wirtualnej bazy planuje się też włączyć informacje o judaikach w polskich muzeach i regionalnych izbach pamięci. Internetowy spis adresów tych ok. 200 mniejszych i większych kolekcji znajdziemy na portalu Muzeum Historii Polskich Żydów www.jewishmuseum.org.pl, w zakładce Inne Centralnej Bazy Judaików. Miejsca martyrologii. Żydowskie dziedzictwo tworzą też tysiące miejsc martyrologii polskich Żydów, gdzie zmuszano ich do niewolniczej pracy i mordowano. Są to ślady po wielkich niemieckich obozach zagłady w Auschwitz-Birkenau, Treblince, Bełżcu, Sobiborze, Chełmnie, na Majdanku i pomniejsze, jak krakowski Płaszów czy Rogoźnica. To dziedzictwo tworzą też miejskie przestrzenie po gettach, jak choćby w Warszawie, Łodzi, Lublinie czy Białymstoku, z pomnikami bunkrami po żydowskich powstańcach, pomnikami w miejscu stacji kolejowych i ramp, z których Żydów wywożono do komór gazowych, i z lokalnymi pieszymi szlakami pamięci. Trzy rodzaje turystyki. Specjaliści wyróżniają trzy rodzaje turystyki związanej z dziejami polskich Żydów: turystykę martyrologiczną – szlakiem Holocaustu czy też osobistych losów żydowskich przodków; religijną – grup ortodoksyjnych Żydów w rocznice śmierci cadyków; kulturową – nastawioną na poznawanie kulturowego dziedzictwa żydowskiej społeczności, m.in. podczas coraz bardziej popularnych festiwali żydowskiej kultury i tradycji. Polski i zagraniczny turysta znajdzie wiele przewodników, albumów oraz książek badaczy i popularyzatorów historii i kultury polskich Żydów: Marii i Kazimierza Piechotków, Stanisława Krycińskiego, Adama Dylewskiego, Anny Olej-Kobus i Krzysztofa Kobusa. Ogromną dokumentację żydowskich losów zebrano na internetowych portalach: Wirtualny Sztetl Muzeum Historii Polskich Żydów (www.sztetl.org.pl – tysiące fotografii i spisanych wspomnień z 2314 miejscowości z Polski i sąsiednich krajów); na portalu POLIN (www.polin.org.pl) utworzonym przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz na stronach Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce (www.szih.org.pl) i Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma (www.jhi.pl). Obie ostatnie instytucje mieszczą się w Warszawie w gmachu przy ul. Tłomackie 3/5, byłej siedzibie Głównej Biblioteki Judaistycznej i Instytutu Nauk Judaistycznych, kształcącego przed wojną rabinów, nauczycieli religii mojżeszowej dla szkół publicznych i pracowników żydowskich gmin. Tuż obok stała wysadzona przez Niemców 16 maja 1943 r., na znak stłumienia powstania w warszawskim getcie, Wielka Synagoga na Tłomackiem. Pamięć i Dziedzictwo Świata. Do najcenniejszych zbiorów ŻIH należy Archiwum Podziemnego Getta Warszawskiego, od nazwiska kierownika gromadzącej je grupy osób zwane Archiwum Ringelbluma, odnalezione po wojnie w ruinach getta. W 1999 r. zostało ono przez UNESCO wpisane na listę najważniejszych dokumentów ludzkości Pamięć Świata. Na inną listę UNESCO (Światowego Dziedzictwa) wraz z całym zespołem Starego Miasta wpisano krakowski Kazimierz z jego synagogami, cmentarzami i targowiskami, największą po praskiej zachowaną żydowską dzielnicę w Europie Środkowej. Znajdziemy też na niej Auschwitz-­Birkenau, największy nazistowski obóz zagłady zbudowany przez Niemców na przedmieściach Oświęcimia (www.auschwitz.org.pl), oraz Stare Miasto w Zamościu. Szlak Cha