Martin Bormann (1900–45). Kierownik partyjnej kancelarii Hitlera. Od 1933 r. szef sztabu Rudolfa Hessa. Dzięki pracowitości i talentom organizacyjnym stał się po kilku latach faktycznym szefem kancelarii NSDAP. Po locie Hessa do Wielkiej Brytanii (1941) szara eminencja u boku Hitlera. Tytułował się sekretarzem führera. Mimo to pozostał raczej biurokratą niż politykiem. Po samobójstwie Hitlera próbował wydostać się z Berlina. Przez wiele lat uchodził za zaginionego (w Norymberdze skazany zaocznie na karę śmierci). W 1973 r. został oficjalnie uznany za zmarłego, na podstawie oględzin jego domniemanego szkieletu wykopanego na terenie Berlina Zachodniego (na uzębieniu stwierdzono pozostałości cyjanku). Wilhelm Canaris (1887–1945). Szef wywiadu wojskowego (Abwehry). Na stanowisku tym od 1938 r. Konkurował z podlegającą Himmlerowi Służbą Bezpieczeństwa (SD). Związał się z konserwatywną opozycją antyhitlerowską. W lutym 1944 r. został zwolniony, a Abwehrę podporządkowano SS. W lipcu, po nieudanym zamachu na Hitlera, aresztowany, następnie osadzony w obozie koncentracyjnym Flossenbürg. W kwietniu 1945 r. powieszony. Wokół roli, jaką odgrywał w okresie III Rzeszy, utrzymują się poważne kontrowersje. Walther Darré (1895–1953). Ideolog polityki agrarnej. W kilku książkach rozwinął nazistowską koncepcję ziemi i krwi (Blut und Boden), w której centralne znaczenie miało czyste rasowo chłopstwo niemieckie. Kierował partyjnymi urzędami zajmującymi się zagadnieniami wsi. Po dojściu NSDAP do władzy, z oficjalnym tytułem wodza chłopów był ministrem wyżywienia i rolnictwa oraz stał na czele organizacji Stan Żywicieli Rzeszy, w którą połączono wszystkie wcześniej działające organizacje rolne. Po kilku latach jego pozycja jednak znacząco osłabła. W 1942 r. usunięty wskutek różnicy zdań z osadniczymi koncepcjami Himmlera. Po wojnie skazany w jednym z procesów norymberskich na 7 lat więzienia; przedterminowo zwolniony. Karl Dönitz (1891–1980). Admirał. W 1935 r. powierzono mu zadanie utworzenia niemieckiej floty podwodnej. Opracował taktykę wilczych stad, tj. koncentrycznych, grupowych ataków okrętów podwodnych. Jej sukcesy sprawiły, że okrętom tym przypadła kluczowa rola w bitwie o Atlantyk. Postulował całkowite skoncentrowanie się na wojnie podwodnej; nie doceniał możliwości aliantów, nie przewidział też technicznych sukcesów przeciwnika (radar, złamanie niemieckich kodów itp.). W 1943 r. zastąpił Raedera na stanowisku naczelnego dowódcy Kriegsmarine (awansowany został wówczas do stopnia wielkiego admirała). Niedługo później stało się jasne, że jego strategia wojny podwodnej poniosła klęskę, gdyż straty własne były nieporównanie wyższe niż osiągane sukcesy. Oddany nazistowskiej ideologii, bezwarunkowo posłuszny Hitlerowi, który w politycznym testamencie mianował go swym następcą na stanowisku prezydenta Rzeszy. Podporządkowany Dönitzowi, utworzony 2 maja 1945 r. i kierowany przez Lutza Schwerina von Krosigka rząd (z siedzibą we Flensburgu) funkcjonował do 23 maja. W Norymberdze skazany na 10 lat więzienia. Hans Frank (1900–46). Generalny gubernator w Polsce. Prawnik, w 1933 r. mianowany bawarskim ministrem sprawiedliwości, a w 1934 r. ministrem bez teki w rządzie Rzeszy; 1934–41 prezes Akademii Prawa Niemieckiego. Jesienią 1939 r. został generalnym gubernatorem ziem polskich. Rezydował na Wawelu. Skłonny był prowadzić na podległych sobie terytoriach politykę względnie umiarkowaną i racjonalną, ale wskutek nacisków z Berlina zdecydował się na wcielanie w życie programu bezwzględnego terroru i totalnej eksploatacji ekonomicznej. Gdy nie udało mu się przeforsować w Berlinie planu deportowania ludności żydowskiej na wschód, poza granice Generalnego Gubernatorstwa, poparł program eksterminacji Żydów. Znajdował się w konflikcie z SS i osobiście z Himmlerem; przedmiotem sporu były kwestie kompetencyjne. Latem 1942 r. został pozbawiony stanowisk partyjnych za wygłaszanie przemówień zawierających krytyczne uwagi na temat funkcjonowania państwa; pozostał jednak generalnym gubernatorem. W latach 1943–44 bez powodzenia próbował pozyskać do współpracy niektóre grupy polskiego społeczeństwa. Po wojnie w więzieniu stał się żarliwym katolikiem i otwarcie wyznał swoje winy. W procesie norymberskim skazany na karę śmierci i stracony. Joseph Goebbels (1897–1945). Minister propagandy. Studiował literaturę i filozofię, obronił pracę doktorską. Początkowo należał do lewicowego skrzydła partii. W 1926 r. został gauleiterem Berlina, rejonu trudnego do pozyskania przez nazistów. W 1930 r. Hitler mianował go dodatkowo szefem propagandy partyjnej. Był jednym z głównych twórców kultu führera, fanatycznym anty­semitą. W marcu 1933 r. został ministrem oświecenia publicznego i propagandy, m.in. kontrolował niemieckie środki masowego przekazu i życie kulturalne w Rzeszy. Bardzo inteligentny, bezwzględnie oddany Hitlerowi, swą pozycję wzmocnił podczas wojny. Był jednym z niewielu dygnitarzy, którzy w ostatnich dniach towarzyszyli Hitlerowi w jego berlińskim bunkrze. Po samobójstwie wodza wraz z żoną Magdą popełnili samobójstwo, uprzednio polecając zgładzić sześcioro swoich dzieci. Jego nazwisko stało się symbolem skrajnie cynicznej, lecz skutecznej progagandy. Hermann Göring (1893–1946). Marszałek Rzeszy, naczelny dowódca Luftwaffe. Lotnik, odznaczony podczas I wojny światowej, był ostatnim dowódcą słynnej eskadry Richthofena. Brał udział w puczu monachijskim. W 1932 r. został przewodniczącym Reichstagu. Znalazł się, jako minister bez teki, w utworzonym przez Hitlera 30 stycznia 1933 r. rządzie koalicyjnym, został też premierem Prus, a później ministrem lotnictwa. Twórca gestapo, organizował pierwsze obozy koncentracyjne, kierował terrorem wobec przeciwników NSDAP po podpaleniu Reichstagu. Wraz z Himmlerem nadzorował akcję likwidowania przeciwników Hitlera podczas tzw. nocy długich noży. Znany z zamiłowania do przepychu, orderów i gromadzenia urzędów, był jednak popularny w społeczeństwie. W 1935 r. został naczelnym dowódcą sił powietrznych. Od 1936 r. był także pełnomocnikiem ds. planu czteroletniego. Odegrał dużą rolę w stosunkach z Polską, miał też udział w wydarzeniach prowadzących do Anschlussu Austrii. W sierpniu 1939 r. został mianowany przez Hitlera jego następcą. Stopniowo tracił wpływy, a klęska Luftwaffe w bitwie o Anglię przyspieszyła ten proces, podobnie jak bezradność niemieckiego lotnictwa wobec alianckich bombardowań. W kwietniu 1945 r. Hitler usunął go ze wszystkich urzędów za wyrażoną gotowość przejęcia najwyższej władzy i chęć skontaktowania się z zachodnimi aliantami. W Norymberdze stał się centralną postacią na ławie oskarżonych. Skazany na karę śmierci, popełnił w celi samobójstwo (zażył truciznę). Heinz Guderian (1888–1954). Generał. Opracował koncepcję wojny pancernej, w której decydującymi elementami stały się koncentracja możliwie dużych sił na jednym odcinku, przełamanie frontu i wdarcie się na głębokie tyły przeciwnika. Dowodził korpusem podczas kampanii w Polsce. Odegrał też istotną rolę w kampanii francuskiej w 1940 r.; jego czołgi przedarły się przez uchodzące za nie do przebycia Ardeny. Energiczny dowódca, zwany szybkim Heinzem; odnosił błyskotliwe sukcesy w pierwszej fazie kampanii rosyjskiej, lecz w grudniu 1941 r. został odwołany ze stanowiska wskutek rozbieżności zdań z Hitlerem. Pozostawał w kontakcie z antyhitlerowskim spiskiem w armii, ale po nieudanym zamachu na wodza został szefem sztabu generalnego sił lądowych i najbliższym doradcą wojskowym führera. W marcu 1945 r., po kolejnym sporze z Hitlerem, usunięty ze stanowiska. Rudolf Hess (1894–1987). Zastępca Hitlera w NSDAP. Po nieudanym puczu monachijskim towarzyszył Hitlerowi w więzieniu; asystował przy pracy nad „Mein Kampf”. Bezgranicznie oddany Hitlerowi, w 1933 r. został jego zastępcą w NSDAP i szefem partyjnej kancelarii, później też ministrem. Wygłaszał często przemówienia, ale nie zależało mu na umacnianiu osobistej pozycji. W początkach wojny Hess nie odgrywał praktycznie żadnej roli, mimo że wyznaczony został na drugiego (po Göringu) następcę Hitlera. 10 maja 1941 r. odbył, najprawdopodobniej bez wiedzy führera, samotny lot do Szkocji, w nadziei na skłonienie brytyjskich polityków do porozumienia z Rzeszą. W Niemczech został oficjalnie uznany za niepoczytalnego; do końca wojny przebywał w brytyjskim więzieniu. Skazany przez trybunał norymberski na dożywotnie więzienie; resztę życia spędził w zachodnioberlińskiej twierdzy Spandau (od 1966 r. był w niej jedynym więźniem). Popełnił samobójstwo. Reinhard Heydrich (1904–42). Szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Wydalony z Marynarki Wojennej, zdecydował się na karierę w SS. W 1934 r. został szefem gestapo. Był współtwórcą Służby Bezpieczeństwa (SD) i Policji Bezpieczeństwa; od 1936 r. stał na ich czele. W 1939 r. został szefem utworzonego wówczas Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Był najbliższym współpracownikiem Himmlera, uchodził za jedną z najbardziej bezwzględnych, cynicznych i ambitnych postaci w nazistowskim kierownictwie. Odegrał kluczową rolę w realizacji nazistowskiej polityki terroru. Pod jego kierownictwem odbyła się 20 stycznia 1942 r. konferencja w Wannsee, poświęcona organizacji zagłady europejskich Żydów. W 1941 r. mianowany zastępcą protektora Rzeszy w Protektoracie Czech i Moraw; łączył represje z sukcesami w zakresie poprawy sytuacji gospodarczej ludności. Śmiertelnie ranny w zamachu zorganizowanym na niego w Pradze 27 maja 1942 r. W odwecie za zamach SS dokonała pacyfikacji osady Lidice. Heinrich Himmler (1900–45). Reichs­führer SS. Z zawodu agronom; uczestniczył w puczu monachijskim. W 1929 r. stanął na czele SS (liczącej wówczas jeszcze ok. 200 osób). W 1933 r., po dojściu nazistów do władzy, został jedynie prezydentem policji w Monachium i szefem bawarskiej policji politycznej, lecz stopniowo podporządkował sobie policję także w innych regionach Rzeszy (szefem policji niemieckiej został formalnie w 1936 r.). Jednocześnie rozbudowywał SS i stworzył SD (Służbę Bezpieczeństwa), na czele której postawił Heydricha. Ambitny i pozbawiony skrupułów biurokrata, zręczny organizator, odegrał czołową rolę podczas tzw. nocy długich noży. Z czasem kierowane przez Himmlera struktury SS stały się swoistym państwem w państwie, a on sam – jedną z najbardziej wpływowych postaci w III Rzeszy. Podlegało mu m.in. gestapo oraz obozy koncentracyjne. W październiku 1939 r. mianowany komisarzem Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny. Z jego polecenia opracowywano plany germanizacji ziem polskich i terenów w Europie Wschodniej (tzw. Generalny Plan Wschodni, Generalplan Ost). Fanatyczny rasista, ze swej SS chciał stworzyć swoistą arystokrację nazistowskich Niemiec. Był głównym realizatorem polityki zagłady europejskich Żydów. W 1943 r. został także ministrem spraw wewnętrznych. Pod koniec wojny niekompetentny dowódca Grupy Armii Górny Ren, a następnie Grupy Armii Wisła. Prowadził sondaże w sprawie możliwości zawarcia z Anglosasami separatystycznego pokoju; z tego powodu w kwietniu 1945 r. pozbawiony przez Hitlera wszystkich stanowisk i usunięty z NSDAP. Zdemaskowany w obozie jenieckim, gdzie znajdował się pod fałszywym nazwiskiem; popełnił samobójstwo przez zażycie trucizny. Alfred Jodl (1890–1946). Generał. W 1938 r. i ponownie od sierpnia 1939 r. szef Urzędu Kierowania Siłami Zbrojnymi, przemianowanego w 1940 r. na Sztab Kierowania Siłami Zbrojnymi (Wehrmachtführungsstab). Podlegając formalnie Keitlowi, podczas wojny stał się jednym z najbliższych wojskowych współpracowników Hitlera, współtwórcą kolejnych planów operacyjnych. Z Hitlerem konferował niemal codziennie i był mu bezgranicznie oddany, mimo pewnych różnic poglądów w zakresie planowania. Niezwykle pracowity; zajmował się zarówno ogólnymi problemami strategicznymi, jak i redagowaniem niezliczonych rozkazów wydawanych ustnie przez Hitlera. Podpisywał m.in. rozkazy sprzeczne z prawem międzynarodowym; problematyką pozawojskową nie interesował się. 7 maja 1945 r., jako przedstawiciel rządu Dönitza, podpisał w Reims akt bezwarunkowej kapitulacji, a 23 maja został wraz z pozostałymi członkami tego rządu aresztowany. W procesie norymberskim skazany na karę śmierci i powieszony. Ernst Kaltenbrunner (1903–46). Szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Prawnik (adwokat); w 1937 r. stanął na czele austriackiej SS. W styczniu 1943 r. został następcą Heydricha na stanowisku szefa Policji Bezpieczeństwa i SD oraz szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). W procesie norymberskim skazany na karę śmierci i powieszony. Wilhelm Keitel (1882–1946). Feldmarszałek. W lutym 1938 r. stanął na czele Oberkommando der Wehrmacht (OKW). Sumienny, lecz przeciętnie utalentowany; całkowicie podporządkował się Hitlerowi, którego uważał za geniusza. Zajmował się głównie sprawami administracyjnymi, brał też udział w opracowywaniu koncepcji i planów wojennych (pod tym względem większą rolę odgrywał jego podwładny gen. Jodl), aczkolwiek już na przebieg samych operacji wpływ miał bardzo ograniczony. W armii nie cieszył się większym autorytetem, był też lekceważony przez Hitlera. Sankcjonował i podpisywał zbrodnicze, sprzeczne z prawem międzynarodowym rozkazy. W nocy z 8 na 9 maja 1945 r. podpisał w Berlinie-Karlshorst akt bezwarunkowej kapitulacji niemieckich sił zbrojnych. W Norymberdze skazany na karę śmierci i powieszony. Robert Ley (1890–1945). W 1933 r. stanął na czele Niemieckiego Frontu Pracy (DAF), utworzonego przez nazistów w miejsce zlikwidowanych związków zawodowych. Nadał wielki rozmach działalności tej organizacji. Dynamiczny i pomysłowy, był jednym z najbardziej wpływowych dygnitarzy nazistowskich, lecz podczas wojny jego pozycja znacznie osłabła (m.in. z powodu alkoholizmu). Miał zostać osądzony w procesie norymberskim; powiesił się w celi więziennej. Erich von Manstein (1887–1973). Feldmarszałek. W chwili wybuchu wojny był szefem sztabu Grupy Armii Południe. Opracował oryginalny plan ofensywy na zachodzie, który (oceniany negatywnie przez dowództwo) znalazł aprobatę Hitlera i został w błyskotliwy sposób zrealizowany w maju 1940 r. Podczas wojny z ZSRR m.in. dowodził armią, na której czele zdobył Krym. Dowodził grupą armii podczas bitwy stalingradzkiej; wiosną 1943 r. odnosił sukcesy na Ukrainie. W następstwie różnic zdań z Hitlerem został rok później odwołany. Przez wielu historyków uważany jest za najwybitniejszego niemieckiego dowódcę okresu II wojny światowej. Konstantin baron von Neurath (1873–1956). Minister spraw zagranicznych 1932–38. Zawodowy dyplomata; w 1932 r. wszedł w skład rządu von Papena. Reprezentował poglądy konserwatywno-nacjonalistyczne, był zwolennikiem rewizji granic i traktatu wersalskiego oraz pokojowej ekspansji Niemiec. W lutym 1938 r. musiał przekazać resort spraw zagranicznych swemu rywalowi von Ribbentropowi, zwolennikowi bardziej agresywnych metod. W marcu 1939 r. mianowany protektorem Rzeszy w Czechach i Morawach; w 1941 r. został urlopowany (w Berlinie zarzucano mu nazbyt miękką postawę), a w 1943 r. – odwołany. W procesie norymberskim skazany na 15 lat więzienia; w 1954 r. został zwolniony ze względu na zły stan zdrowia. Franz von Papen (1879–1969). Wicekanclerz w rządzie Hitlera. Działacz katolickiej partii Centrum; w 1932 r. krótko kanclerz Rzeszy. W styczniu 19