Świątobliwi racjonaliści
Angielskie nurty religijne i filozoficzne
Purytanie. Pod koniec XVI stulecia pojawiła się w Anglii stosunkowo niewielka społeczność religijna, która uznała, że protestantyzm zainicjowany przez Henryka VIII nie spełnił pokładanych w nim oczekiwań i że Kościół anglikański po prostu zdradził swe posłannictwo. Społeczność tę poczęto określać mianem purytanów, a zasady ich wiary jako purytanizm. Terminy te pochodzą od łacińskiego słowa purus – czysty, gdyż naczelną przyjętą przez nich zasadą było oczyszczenie chrześcijaństwa z elementów niepotwierdzonych w Biblii. Biblię uważali za ostateczne źródło wiary. Dwa stulecia wcześniej podobny stosunek do tej księgi miał John Wycliffe. Ale choć pamięć o jego naukach w Anglii przetrwała i niewątpliwie wzmacniała protestanckiego ducha, to purytanie korzystali głównie z dzieł Jana Kalwina. Zapoznali się z jego doktryną, gdy przegnani z Anglii za panowania Elżbiety, szukali oparcia w protestanckich krajach kontynentu.
Purytanie, jak udowodnił to Max Weber w swym klasycznym opracowaniu „O duchu protestantyzmu”, swymi zasadami religijnymi i moralnymi przyczynili się w sposób zasadniczy do rozwoju nowoczesnej myśli ekonomicznej, a w konsekwencji do zaistnienia kapitalizmu. W głównym założeniu ich teologii, związanym z predestynacją, praca zajmowała miejsce specjalne, usankcjonowane religijnie. Doktryna predestynacji zakładała, że tylko wybrane przez Boga jednostki mogą liczyć na zbawienie i że można to osiągnąć, wstępując na drogę ku Bogu (path to God) i poprzez dążenie do stanu uświęcenia (saintliness). Nie można na to było zasłużyć bezgrzesznym życiem, ale tylko dowieść poprzez stosowanie się do ustalonych przez kongregację zasad, modlitwę i codzienne czytanie Biblii, także przez sumienną pracę, wykonywaną z myślą o chwale Bożej.