Piraci. W XVII i XVIII w. ważnym źródłem dochodów z terytoriów zamorskich był monopol handlowy. Monarchowie pozyskiwali w ten sposób profity bez ponoszenia kosztów. Stosowano tę metodę w większości państw europejskich zainteresowanych handlem lub ekspansją: Hiszpanii, Portugalii, Zjednoczonych Prowincjach (Holandia), Francji i Anglii. Mieszkańcy Wysp Brytyjskich nieco później włączyli się do handlu atlantyckiego – Nowy Świat został już podzielony traktatem w Tordesillias (1494), dlatego Anglicy rozpoczynali swoje przedsięwzięcia najczęściej jako piraci. Poszli przy tym śladem Portugalczyków, którzy pierwsi w 1502 r. zaczęli przewozić przez Atlantyk niewolników. Przywileje handlowe. Jak już wspominaliśmy, kupcy w Anglii i na kontynencie zaczęli organizować spółki akcyjne dla handlu z Azją. Monarcha, dając przywilej monopolu handlu na określonym terenie, pobierał za to opłaty, a później cło z przywiezionych towarów. Akcjonariusze z kolei zyskiwali dywidendy, uzależnione oczywiście od opłacalności przedsięwzięcia. Kompanie handlowe organizowano również w celu zasiedlania terytoriów w Nowym Świecie. W Anglii Kompania Wirgińska uzyskała przywilej w 1606 r. Dochody z tej kolonii pochodziły z uprawy tytoniu, nieznanego w Europie przed wyprawami Kolumba. W celu zwiększania zysków Korony z cła przywozowego zakazano uprawy tej rośliny w Anglii. Kompania zbankrutowała w 1624 r., a kolonię przejęła Korona. Atrakcyjniejszym miejscem do inwestowania wydawały się wówczas Indie Zachodnie, czyli Wyspy Karaibskie. Początkowo uprawiano tam głównie tytoń, ale ok. 1630 r. przestało to być opłacalne i przerzucono się na bawełnę. W latach 40. postawiono na trzcinę cukrową, którą Hiszpanie uprawiali tu już od połowy XVI w. Trzcina cukrowa i niewolnicy. Uprawa i przetwarzanie trzciny cukrowej wymagają dużej ilości wody oraz taniej siły roboczej. Sama trzcina jest bardzo ciężka i trudna do transportu, ponadto zaczynała fermentować w upale już następnego dnia po ścięciu. Cukier produkowano więc na miejscu, a w Anglii rafinowano go powtórnie. Preferencyjna taryfa celna dla towarów z kolonii brytyjskich powodowała, że cukier z innych posiadłości był dwa razy droższy. Jego spożycie stale rosło. Karaiby, a szczególnie Jamajka, stały się najbogatszym regionem w pierwszym Imperium Brytyjskim. Najłatwiejszym rozwiązaniem problemu z siłą roboczą było kupienie niewolników z Afryki. Potrzebny był kapitał, którego nie mieli właściciele mniejszych majątków – zaczęli więc przenosić się do Wirginii. Wyspy Karaibskie zdominowali latyfundyści. Dla nich sprzedaż i kupno niewolników stało się lukratywnym biznesem. Mimo że towary przewożone do Afryki stanowiły tylko 1 proc. brytyjskiego handlu zagranicznego, to niewątpliwie całość kompleksu handlowego łączącego niewolników i cukier przyczyniła się do ewolucji gospodarki brytyjskiej. Uważa się, że wzrost eksportu brytyjskiego o 35 proc. oraz produkcji przemysłowej o 12 proc. w latach 1748–76 był związany z popytem na coraz bardziej zamożnych Karaibach. Rewolucja i tekstylia. Zniesienie niewolnictwa nastąpiło w czasie, gdy Wielka Brytania przeszła bardzo głębokie zmiany ekonomiczne i społeczne. Rewolucja przemysłowa w XVIII w. stworzyła nowy system ekonomiczny, wymagający wysokiej wydajności, wolnego handlu i wolnego rynku pracy. To tkaniny bawełniane, zamiast cukru, stawały się głównym produktem brytyjskiej gospodarki. Ale i przed tą rewolucją rozwijała się ona bardzo szybko. Dochód krajowy brutto na początku XVIII w. sytuował Wielką Brytanię tuż za Niderlandami, a przed Francją, Hiszpanią i państwami niemieckimi. Rolnictwo brytyjskie również przeszło serię rewolucyjnych zmian. W połowie XIX w. Wielka Brytania stała się pierwszym przemysłowym i zurbanizowanym krajem na świecie. Wojny polityczne i handlowe. Napoleon Bonaparte próbował wykorzystać fakt, iż Wielka Brytania sprzedawała swoje produkty przemysłowe w całej Europie. Wprowadził w 1806 r. blokadę kontynentalną, zakazując handlu z „perfidnym Albionem”. Brytania odpowiedziała embargiem na handel z Francją i jej sojusznikami, hamując tym w praktyce cały europejski handel zamorski. Umożliwiła to dominacja Royal Navy. Europejczycy nie mieli dostępu do tytoniu, cukru, produktów bawełnianych. Tymczasem Brytyjczycy rozszerzyli wymianę handlową ze Stanami Zjednoczonymi (do wojny z 1812 r.), Azją, Bliskim Wschodem, a przede wszystkim z hiszpańską Ameryką Południową. Po pokonaniu Francji, w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 r., Imperium Brytyjskie rozszerzyło się o nowe kolonie, z których najważniejszy był Kraj Przylądkowy na południu Afryki, ważny punkt na drodze do Indii, a także do ekspansji w głąb kontynentu afrykańskiego. Wolny handel w koloniach. Przewaga ekonomiczna Imperium Brytyjskiego nad konkurentami spowodowała zmiany w polityce wobec kolonii. W Londynie w latach 30. XIX w. zaczęło dominować przekonanie, że wolna wymiana handlowa sprzyja rozwojowi cywilizacyjnemu. Pierwszym krokiem było zniesienie w 1849 r. aktów nawigacyjnych, co uczyniło z Imperium Brytyjskiego prekursora wolnego handlu. Kierunek Afryka. Największy rozkwit imperium przeżywało za panowania królowej Wiktorii (1837–1901). Ważnym wydarzeniem o znaczeniu politycznym i ekonomicznym było opanowanie Kanału Sueskiego, oddanego do użytku w 1869 r., a zaprojektowanego przez francuskiego inżyniera Ferdinanda de Lessepsa. W 1875 r. Brytyjczycy przejęli kontrolę nad spółką, która zarządzała tą ważną drogą komunikacyjną łączącą Morze Śródziemne z Czerwonym. Stało się tak dzięki szybkiej decyzji premiera Benjamina Disraelego, który wykorzystał kłopoty finansowe kedywa Egiptu, zakupując jego udziały w spółce kanału, nie czekając na zgodę brytyjskiego parlamentu. W 1882 r. Wielka Brytania interweniowała zbrojnie i przekształciła Egipt w protektorat, zachowując pozory jego samodzielności. Wielka Brytania wzięła udział w drugiej połowie XIX w. w podboju Afryki, ostatniego kontynentu, gdzie było jeszcze miejsce do ekspansji kolonialnej. Najcenniejsze zdobycze zapewnił Cecil Rhodes, założyciel Kompanii Południowoafrykańskiej. W stylu XVII-wiecznych zdobywców prowadził z Kraju Przylądkowego ekspansję na północ w poszukiwaniu diamentów i złota. Jego kompania w latach 90. XIX w. zajęła obszar nazwany później od jego nazwiska Południową Rodezją i Północną Rodezją. Niezależnie jak brawurowe były te podboje, to ekonomicznie Afryka, poza samym południem i Kanałem Sueskim, odgrywała małą rolę w imperium. Pożytki z imperium. Po 1850 r. import Wielkiej Brytanii z imperium wynosił ok. 1/4 całości i miał nieznaczną tendencję wzrostową. Był jednak procentowo niższy niż w okresie obowiązywania aktów nawigacyjnych. Jednak tendencje protekcjonistyczne w świecie czyniły z imperium ważny rynek dla brytyjskiego eksportu. Na początku XX w. ekspansja kolonialna Wielkiej Brytanii uległa praktycznie zakończeniu (poza wojną burską. Nie było już terytoriów, które można było podbijać bez narażenia się na poważny konflikt z innym mocarstwem europejskim czy też Stanami Zjednoczonymi. Zasoby brytyjskie wzmacniały dochody, jakie czerpała z imperium, w postaci podatków, ceł i innych opłat. W 1905 r. najbardziej dochodowe były w kolejności: Indie, Australia, Egipt (Kanał Sueski), Kanada, Kraj Przylądkowy, Malaje, Nowa Zelandia i Transwal. Reszta odgrywała niewielką rolę gospodarczą. Imperium było w miarę bezpiecznym miejscem do pożyczania pieniędzy i zakupu obligacji, szczególnie rządowych. Szacuje się, że w 1914 r. z dostępnego wówczas brytyjskiego kapitału 5,75 mld funtów blisko 1 mld był zainwestowany w dominiach (Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki, prawie 300 mln w Indiach i zaledwie 156 mln w pozostałych koloniach. W 1913 r. 37,2 proc. eksportu brytyjskiego trafiało do imperium, a pochodziło z niego 24,9 proc. importu. W liczbach bezwzględnych wartości te równoważyły się. Rynek imperialny był istotny dla wyrobów brytyjskiego przemysłu włókienniczego i maszynowego, a także sprzedaży szyn kolejowych, lokomotyw i wagonów. Wbrew pozorom imperium nie było już tak istotnym, jak dawniej, źródłem importu surowców dla Wielkiej Brytanii. Kolonie dla zwycięstwa. I wojna światowa (1914–18) przyniosła olbrzymi wysiłek dominiów i kolonii na rzecz zwycięstwa, wzmacniając szczególnie pozycję ekonomiczną tych pierwszych. W 1917 r. jeden dzień wojny kosztował Wielką Brytanię 7 mln funtów. Wydatki wojskowe sięgnęły w 1918 r. aż 2 mld funtów, a deficyt handlowy rósł. Wprawdzie europejski rywal Wielkiej Brytanii, Niemcy, znalazł się w kryzysie politycznym i ekonomicznym, ale Londyn stracił na rzecz Nowego Jorku pozycję światowego centrum finansowego. USA coraz bardziej wkraczały też w strefę handlu w Ameryce Łacińskiej, wypierając stamtąd Brytyjczyków, a na Dalekim Wschodzie rosła konkurencja szybko industrializującej się Japonii. Kosztowne terytoria mandatowe. Imperium Brytyjskie osiągnęło w wyniku I wojny światowej największy zasięg w swoich dziejach. Zostało poszerzone jednak nie przez przyłączenie zwykłych kolonii, ale terytoriów mandatowych, m.in. Palestyny, Transjordanii i Iraku. Ze względu na postawę Stanów Zjednoczonych Brytyjczycy i Francuzi nie mogli po prostu podzielić się obszarami zdobytymi po pokonaniu Turcji na Bliskim Wschodzie. Zadaniem państw, którym powierzono terytoria mandatowe, było przygotowanie ich do niezależności. Trzeba przyznać, że Wielka Brytania starała się to czynić przynajmniej pod względem cywilizacyjnym, szczególnie w Palestynie. Brytyjczycy zajęli się budową wodociągów i poprawą fatalnego stanu higieny. Zacofane terytoria mandatowe na Bliskim Wschodzie stały się szybko kosztownym politycznie, a przede wszystkim ekonomicznie, źródłem problemów, które Londyn powiększył, pozwalając początkowo na nieograniczoną migrację Żydów do Palestyny, w której ruch syjonistyczny zamierzał stworzyć państwo żydowskie. W Palestynę inwestowano, rozbudowując infrastrukturę. Narastający konflikt arabsko-żydowski doprowadził do antybrytyjskiego powstania arabskiego (1936–39), zmuszając Brytyjczyków do coraz większego militarnego zaangażowania. Wcześniej w 1920 r. zdławili oni rewolty arabską i kurdyjską w Iraku. Stanowił on ze względu na zasoby ropy naftowej (w niewielkim stopniu eksploatowane) najcenniejszą brytyjską zdobycz wyniesioną z I wojny światowej. Międzywojnie. W okresie międzywojennym rola imperium w brytyjskim handlu zwiększyła się, co wynikało z rosnących barier handlowych w świecie, ustanawianych szczególnie w latach 30. w wyniku wielkiego kryzysu gospodarczego. W 1938 r. eksport z Wielkiej Brytanii do imperium, w porównaniu do okresu sprzed I wojny światowej, wzrósł i wynosił ok. 41 proc., podobną wielkość osiągnął import. Imperium stanowiło nadal bezpieczne miejsce do inwestowania i pożyczania kapitałów. Żaden rząd kolonialny nie zbankrutował w czasie kryzysu. Na początku lat 30. obszar funta szterlinga obejmował praktycznie całe imperium bez Kanady, Nowej Funlandii i Hondurasu Brytyjskiego (Belize). Na progu bankructwa. II wojna światowa (1939–45) postawiła Wielką Brytanię na progu bankructwa. Ratunkiem okazała się przyjęta przez amerykański Kongres ustawa o pożyczce i dzierżawie (lend-lease), otwierająca możliwość finansowania przez jeszcze neutralne Stany Zjednoczone brytyjskich zakupów zbrojeniowych. Zwycięstwo w wojnie byłoby niemożliwe także bez ekonomicznego wysiłku imperium. Problemy z żeglugą i handlem spowodowały, że dominia i kolonie musiały szukać wielu zasobów surowcowych u siebie, a także rozwijać produkcję przemysłową. Stawały się w ten sposób bardziej niezależne od metropolii. Samowystarczalność żywnościowa nie była jednak możliwa w przypadku Indii, które dotknęła straszliwa klęska głodu w Bengalu (1942–43), ignorowana przez zaaferowanego wojną Churchilla. W czasie wojny Wielka Brytania musiała sprzedać zagraniczne inwestycje o wartości 1 mld funtów, ale i tak w 1945 r. była zadłużona na 3 mld dol. Dochodziły do tego zniszczenia w wyniku niemieckich bombardowań, strata milionów ton tonażu żeglugowego, a także utrata rynków eksportowych poza imperium. Wielka Brytania wyszła też z wojny zadłużona wobec niektórych dominiów i kolonii. Dług ten był jednak w funtach szterlingach i łatwiej było go spłacić, niż zdobyć amerykańskie dolary do płatności poza imperium. Ratując Wielką Brytanię, USA pożyczyły jej 3,75 mld dol., a Kanada 1,25 mld dol. Pożyczki te zakończono spłacać dopiero w 2006 r. Ratunkiem wydawało się promowanie wzrostu wymiany w imperium, w obszarze funta szterlinga, chronionym przez protekcyjny system ceł. Rozwój gospodarki, szczególnie w krajach afrykańskich, wymagał jednak inwestycji, a o kapitał w Londynie było ciężko. W dodatku trudno było zawróc