Romantyczny przewodnik po Kresach

Litwa. Mikroskopijne fragmenty Wielkiego Księstwa Litewskiego, w jego granicach po unii lubelskiej, leżą na Łotwie, nieco większe w Polsce i na Ukrainie. Spore obszary znajdują się w Rosji, ale Smoleńszczyzna była podbita tylko efemerycznie w XVII w. Rdzeń WKL to dzisiejsza Litwa i Białoruś i oczywiście tam trzeba szukać zachowanych lub zatartych śladów Księstwa. Wilno. Do Wilna zawsze warto pojechać, choć z wiadomych powodów miasto straciło swój dawny charakter. Siedem dekad temu doszło do wymiany aktorów, ale dawne dekoracje pozostały – wileńska architektura, podobnie jak lwowska, miała w morzu tragedii szczęście i przetrwała. I po serii ostatnich remontów na pierwszy rzut oka prezentuje się bardziej sterylnie niż za WKL, carów, sowietów i II RP. Wilno odwiedza się o tyle łatwiej, że co nieco unieśmiertelniła tu kultura i coś się już słyszało. Dwie mickiewiczowskie inspiracje, celę Konrada i Ostrą Bramę, dzieli kilkuminutowy spacer, kilka sklepów z pamiątkami i kilka przyzwoitych kawiarni. Na przeciwległym krańcu Starego Miasta od uderzenia pioruna zginął – też był inspiracją dla jednego z bohaterów „Dziadów” – August Bécu, ojczym Juliusza Słowackiego, o którego postawę polityczną w czasie postania listopadowego spierali się obaj wieszcze (zresztą pod wpływem tamtej kłótni i w ogóle „Dziadów” Słowacki popełnił „Kordiana”). Między celą i bramą a kamienicą mija się pomnik innego poety, Aleksandra Puszkina i jego dziadka, niewolnika przywiezionego z Afryki i ochrzczonego w tutejszej cerkwi. Do 1935 r. w Wilnie mieszkała synowa Aleksandra – Puszkinowa była właścicielką majątku sąsiadującego z cmentarzem na Rossie, kolejnym żelaznym punktem wizyty w mieście pełnym podobnych opowieści. Można stolicę Litwy zwiedzać z przewodnikiem w ręku i jak po sznurku wędrować od atrakcji do atrakcji. Ale Wilno, czy też jego najstarsza część, daje się poznawać w sposób sprawdzający się w prawdziwych metropoliach. Otóż można je penetrować tak, jak – przy zachowaniu wszelkich proporcji – Wenecję, po omacku, plącząc się ulicami, zaułkami przez place i pozwolić się sobie porządnie zgubić. Zawsze wpadnie się na coś ciekawego. Do listy pozycji obowiązkowych warto dopisać trzy–cztery rzadziej uczęszczane punkty, w tym sąsiadujące z zamkiem i katedrą muzeum narodowe, prezentujące litewską opowieść o dziejach dzisiejszej Litwy. Premią za wdrapanie się na szczyt wyższej od wzgórza zamkowego Góry Trzykrzyskiej jest rozległy widok. Skoro wyściubiło się już nos z właściwego Starego Miasta i zrobiło użytek z mostów na rwącej Wilejce, by wpaść na artystyczne Zarzecze, dla równowagi nie zaszkodzi zerknąć do dzielnic położonych na wschód i północ od Wilii, do Zwierzyńca, Sołtaniszek i Śnipiszek, niegdyś zabudowanych drewnianymi domami w starym stylu, które przegrywają z biurowcami rozwijającego się wileńskiego centrum finansowego. Kowieńszczyzna. Wyrwanie się z pola magnetycznego Wilna wymaga sporo wysiłku. Nie bez trudności konkuruje z nim całkiem urodziwe Kowno, stolica międzywojennej Litwy. Na uwagę zasługują pobliskie Kiejdany, rozsławione przez Henryka Sienkiewicza – jest co oglądać, ale nie spodziewajmy się pałacu Janusza Radziwiłła, jego siedzibę znaną z ekranizacji „Potopu” zagrały podlwowskie Podhorce. Kowieńszczyzna, oprócz sienkiewiczowskiej Laudy ze swoją szlachtą, to również urocza dolina rzeki Nieważy, czyli miłoszowskiej Issy, oraz wspomnienie po licznej wspólnocie polskiej zamieszkującej tu do końca rozbiorów, później poddanych silnej lituanizacji. Białoruś. O ile na Litwę można wybrać się w dowolnym momencie i bez paszportu, to z powodów polityczno-praktycznych wyjazd na Białoruś trzeba zaplanować, m.in. załatwić wizy. Skutkiem dziejowych perturbacji kraj ten jest dziś dla Polaków najbardziej egzotycznym państwem kontynentu. Od rogatek Warszawy do granicy nie ma nawet 140 km, tymczasem za Bugiem zieje wielka, posępna czarna dziura wypełniona stereotypami o białoruskim prymitywizmie. Podróż do czarnej dziury utrudnia zimnowojenno-trzecioświatowo-siermiężny standard pokonywania granicy. Pociąg z Białegostoku do Grodna dystans 76 km pokonuje w 2,5–3 godz., do tego trzeba doliczyć kilka kwadransów na spotkanie z pogranicznikami na grodzieńskim dworcu. W pociągu z Warszawy do Mińska (476 km) odprawa odbywa się w wagonach, ale jazda trwa 9 godzin. Samolot leci godzinę, a bilet kupiony odpowiednio wcześniej kosztuje tyle, co pociąg. Loterią bywa czas oczekiwania na polsko-białoruskich przejściach drogowych okupowanych przez wielokilometrowe kolejki tirów. Można próbować jechać przez Litwę, z którą Białoruś ma lepsze układy. Tędy czy owędy – dłuższy pobyt u naszego wschodniego sąsiada, zwłaszcza poza hotelami i nie w ramach zorganizowanej wycieczki, może wiązać się z wizytą na posterunku milicji i z wypełnianiem formularzy meldunkowych. Mińsk. W odróżnieniu od Wilna zapodzianie się w centrum Mińska byłoby prawdziwą sztuką. Zadbali o to artylerzyści i lotnicy podczas II wojny światowej, burząc doszczętnie miasto (zresztą nie po raz pierwszy w jego historii) i otwierając pole do popisu dla sowieckich architektów. Mińsk to szerokie prospekty, harmonizujące z nimi komunistyczne pałace, socrealistyczne kamienice oraz setki hektarów zasłanych bloczydłami z wielkiej płyty, z porządnie utrzymanymi mieszkaniami i zabiedzonymi klatkami schodowymi, w których – jak w całym byłym Układzie Warszawskim – unosi się zapach brudu, ludzkich wydzielin i trzymanych w piwnicy ziemniaków. Poszukiwane przez turystów starocie znajdują się na obrzeżach miasta, m.in. cmentarz Kalwaryjski i zespół pałacowy Łoszyca, zaś w centrum to kilka kościołów i cerkwi, w tym w stylu baroku wileńskiego (nazywanego tu barokiem białoruskim), oraz dom, w którym mieszkali Moniuszkowie, i szkoła, w której uczył się kompozytor Stanisław. Kuropaty. Nieuznawaną przez współczesne władze pamiątką przygnębiających czasów jest uroczysko Kuropaty, przedzielony mińską obwodnicą las, gdzie NKWD w lasach 30. rozstrzelało kilkaset tysięcy tzw. wrogów ludu, i gdzie teraz stawiane są po partyzancku krzyże. Państwo białoruskie od pomników stawiających w złym świetle sowieckie wybory woli pielęgnować pamięć po zbrodniach niemieckich, m.in. w podmińskim Chatyniu, śródleśnej osadzie spacyfikowanej przez SS-Sonderkommando Dirlewanger w 1941 r. Zbrodnię chatyńską chętnie eksploatowano przez zbieżność nazwy z Katyniem – mechanizm wciąż jest sprawny, kilka lat temu grupa młodych Polaków i Niemców podczas spotkania z twórcą pomnika chatyńskiego była przekonana, że ma przed sobą rzeźbiarza, który upamiętnił polskich oficerów. Inne znane. Zgoła inne wrażenie niż Mińsk pozostawią Grodno z nagromadzonymi tam zabytkami, Pińsk – niezmiennie malowniczy, stare Połock i Witebsk czy nawet mocno poharatany przez historię Brześć, a także cały szereg mniejszych miejscowości, w tym Nowogródek, Głębokie, Zasław oraz sanktuaria – prawosławne w Żyrowicach i katolickie w Budsławiu. Kilka wieków Białorusi nierozerwalnie złączyło się z Wielkim Księstwem, toteż w całym kraju nie brakuje miejsc urodzin rozmaitych większych czy mniejszych bohaterów i całej plejady zasłużonych dla sztuki, nauki, biznesu i polityki. Nie brakuje też ich rodzinnych siedzib, z reguły leżących lub stojących w ruinie albo zupełnie usuniętych, od tej reguły chlubnymi wyjątkami pozostają rekonstruowany Mir i wyremontowany w dość niekonwencjonalny sposób Nieśwież. Na własną rękę. O magii i romantyzmie Kresów decydowała przyroda, w wydaniu białoruskim bardziej północna niż w Polsce. To inny typ lasów, licznych torfowisk i rozległych bagien – nie tylko Polesia! – puszcz znacznie większych niż polskie, w których obecne są niespotykane na polskich nizinach niedźwiedzie. Doskonale wpasowuje się w to wiejska drewniana architektura, bardzo podobna do budowania na Podlasiu i tak tam podziwiana. Dlatego najlepsze, co można zrobić, to zjechać z polecanych w przewodnikach szlaków i spróbować wytyczyć własne. Sprzyjają temu m.in. niezatłoczone białoruskie drogi, będące z reguły w dobrym stanie. Wiele z nich, także łączących całkiem spore miejscowości, nie doczekało się jeszcze asfaltu i pokryte są zazwyczaj dobrze utrzymaną nawierzchnią żwirową, dającą się pokonać także w czasie wiosennych roztopów. Białoruś jest bezpieczna (państwo policyjne) i czysta (w ramach polityki pełnego zatrudnienia nadwyżki pracujących kieruje się do zamiatania). Aby nie zgubić się podczas podróży, warto zajrzeć do księgarni w każdej większej miejscowości, gdzieś przy głównym placu lub ulicy, i zaopatrzyć się w rosyjskojęzyczne mapy w skali 1:200 000 wydawnictwa Belkartografija. Oferowane są one zarówno w wersji osobnych zeszytów poświęconych poszczególnym obwodom (odpowiednikom polskich województw), jak i w formie atlasu drogowego całego kraju. Gdy miejsc wytypowanych do odwiedzenia nie ma w przewodnikach, przygotowania należy uzupełnić o wydrukowanie dostępnych w internecie przedwojennych map w skali 1:100 000 przygotowanych nakładem Wojskowego Instytutu Geograficznego. Dla terenów położonych za kordonem (na wschód od granicy wyznaczonej po pokoju ryskim) odpowiednikiem produkcji WIG są zamieszczone na stronach rosyjskich carskie i sowieckie mapy