Wzajemne ekskomuniki. O poranku 16 lipca 1054 r. do kościoła Mądrości Bożej – Hagia Sofia w Konstantynopolu, najwspanialszej świątyni ówczesnego chrześcijańskiego świata, wszedł ze świtą legat papieża Leona IX – kardynał Humbert z Silva Candida. Trwały właśnie przygotowania do liturgii. Odpowiedzialny za organizację nabożeństwa diakon spostrzegł, jak rzymski hierarcha zbliżył się do ołtarza i złożył na nim pismo. Była to ekskomunika wykluczająca ze wspólnoty Kościoła chrześcijan patriarchę Michała Cerulariusza. Humbert odwrócił się i skierował do wyjścia. Wtedy przygotowujący liturgię diakon podbiegł do kardynała i poprosił go, by zabrał pismo z ołtarza. Dumny biskup odmówił. Powiedział, że natychmiast opuszcza ze swoimi towarzyszami Konstantynopol, w którym przebywał od pół roku. Wychodząc ze świątyni, ostentacyjnie strząsnął pył ze stóp. Diakon dobrze pojął wymowę tego gestu – Humbert w ten sposób pokazał, że musi oczyścić się ze zmazy, którą zaciągnął na siebie, przebywając w miejscu zarządzanym przez wyłączonych z Kościoła. „Niech Bóg patrzy i osądzi” – rzekł jeszcze kardynał. Już cztery dni później – 20 lipca 1054 r. – patriarcha Michał Cerulariusz zwołał synod (jak na warunki średniowieczne było to tempo ekspresowe), na którym wydano edykt potępiający Humberta i towarzyszących mu duchownych. Jednocześnie cesarz Konstantyn nakazał spalić publicznie ekskomunikę złożoną przez kardynała na ołtarzu w Hagia Sofia. Legat papieski oskarżył w niej Bizantyjczyków, że w tzw. Symbolu Wiary (Credo) pomijają oni twierdzenie, iż Duch Święty pochodzi zarówno od Ojca, jak i Syna (łac. filioque). Sprzeciw łacinników budziło także to, że na Wschodzie w sprawowaniu liturgii używano chleba robionego na zakwasie. Kardynał za występne uznał m.in. także wyświęcanie żonatych mężczyzn na kapłanów oraz noszenie przez nich bród. Nieudana misja pokojowa. Humbert przybył do Konstantynopola w styczniu 1054 r. z misją pokojową. Papież polecił mu zażegnać łacińsko-bizantyjskie spory. Od pewnego czasu napięcie między Rzymem i Bizancjum wyraźnie wzrastało. Łacinnicy próbowali w kościołach południowej Italii (Normanowie oderwali to terytorium od Bizancjum), gdzie tradycyjnie sprawowano liturgię grecką, wprowadzić ujednolicone wzory rzymskie. Z kolei patriarcha Konstantynopola na ziemiach pozostających pod jego jurysdykcją nakazał zamykanie kościołów i klasztorów, gdzie odprawiano nabożeństwa po łacinie. Oliwy do ognia dolał jeszcze wysłany za przyzwoleniem Michała Cerulariusza list głowy Kościoła bułgarskiego Leona z Ochrydy, w którym hierarcha ów oskarżał w obelżywym tonie chrześcijan zachodnich o używanie niekwaszonego chleba w Eucharystii. Gdy Humbert ze świtą przybyli do Konstantynopola, cesarz przyjął ich z wielkim szacunkiem. Jednak kontakty z patriarchą Michałem tak miłe już nie były. Legat papieski i towarzyszący mu duchowni tygodniami czekali na audiencję. Gdy wreszcie do niej doszło, nie odpowiadali na zwyczajowe pozdrowienia, co Bizantyjczycy uznali za despekt. Humbert posunął się nawet do tego, że rzucił w Michała listem papieskim. Było to pismo pełne zniewag, którego on sam był zresztą autorem. Patriarcha nie pozostawał dłużny. Zabronił gościom z Rzymu odprawiania liturgii w rycie łacińskim. Na nabożeństwach, w których uczestniczyli, wyzywał chrześcijan zachodnich od heretyków. Podział cesarstwa, zróżnicowanie chrześcijaństwa. Ogłoszenie wzajemnych ekskomunik, choć w dużym stopniu było ono skutkiem osobistych niesnasek, uznano zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie za formalny początek tzw. wielkiej schizmy wschodniej – rzeczywistego podziału chrześcijaństwa na katolicyzm i prawosławie. Ale wypadki z 1054 r. były wynikiem długotrwałego procesu. W pierwszym tysiącleciu dzieje religii chrześcijańskiej ściśle się wiązały z wydarzeniami społeczno-politycznymi w Cesarstwie Rzymskim. Imperium to rozciągało się od Eufratu po dzisiejszą Portugalię. Rządzenie z Wiecznego Miasta nad Tybrem tak rozległym obszarem było niezwykle trudne. Z biegiem czasu centrum życia kulturalnego i politycznego zaczęło przesuwać się na wschód. Rzym stopniowo tracił na znaczeniu. W 330 r. Konstantyn Wielki przeniósł stolicę do Konstantynopola. Podział cesarstwa na dwie części, dokonany przez Teodozjusza Wielkiego w 395 r., pogłębił i tak już istniejące różnice między wschodnimi a zachodnimi częściami imperium. Najbardziej wyrazistym przejawem tych różnic był język, jakim na co dzień mówili mieszkańcy. Wschód posługiwał się greką, a Zachód – łaciną. Miało to również wielki wpływ na kształtowanie się różnych odmian chrześcijaństwa, które od IV w. na terenie całego cesarstwa stało się najliczniejszą, a pod koniec tego stulecia panującą religią. Pięciu patriarchów. Najwyższymi w hierarchii duchownej zwierzchnikami chrześcijan byli patriarchowie. Ich siedziby mieściły się w Rzymie, Aleksandrii, Antiochii, Konstantynopolu i Jerozolimie. Chrześcijanie wychodzili z przekonania, że tych pięć patriarszych stolic odpowiada pięciu zmysłom, które Bóg dał człowiekowi. Z tego powodu wszystkich tych najwyższych przywódców Kościoła traktowano jako równych w godności, choć zwracano uwagę, że biskup Rzymu – stolicy cesarstwa – miał urząd szczególny, bo pełnił pieczę nad grobami wielkich apostołów: Piotra i Pawła, którzy nad Tybrem zginęli śmiercią męczeńską. Z tego powodu włodarzom i pasterzom chrześcijan w Wiecznym Mieście przypisywano honorowe pierwszeństwo. Słowo papież (gr. pappas, łac. papa) oznaczało ojca i pierwotnie nazywano nim wszystkich biskupów, a nawet przedstawicieli wyższego duchowieństwa niebędących biskupami. Papieskie aspiracje. Sytuacja zaczęła się zmieniać w II połowie IV w., gdy papieże rzymscy poczęli wskazywać wyraźnie na swe pierwszeństwo pośród kleru całego chrześcijaństwa. Zmarły w 461 r. papież Leon I Wielki stwierdził, że „przez błogosławieństwo Księcia Apostołów, Piotra, święty Kościół rzymski cieszy się zwierzchnictwem nad wszystkimi Kościołami całego okręgu ziemi”. Biskupi Rzymu chcieli pojmować owo zwierzchnictwo nie tylko w sensie honorowym czy duchowym, ale również jurysdykcyjnie. Powoływali się przy tym na słowa Jezusa, który w Ewangelii św. Mateusza powiedział, że na apostole Piotrze zbuduje swój Kościół (por. Mt 16, 13-20) – oraz na inne fragmenty z Nowego Testamentu wskazujące na pierwszeństwo Piotra w gronie apostołów. Papieże rzymscy uznali się za następców „pierwszego spośród apostołów” i głosili, że tym samym należy im się prymat w Kościele. Chrześcijanie mieszkający na Wschodzie najczęściej nie pojmowali prymatu biskupa Rzymu jako jurysdykcyjnej władzy. W 476 r. po najeździe barbarzyńców Cesarstwo Zachodnie przestało istnieć. Władcy Cesarstwa Wschodniego uznali siebie za jedynych kontynuatorów rzymskiej tradycji. Stolica nad Bosforem stała się centrum świata, którego granice wyznaczał zasięg rzymskiej cywilizacji. Mieszkańcy Cesarstwa Wschodniego stopniowo zaczęli uznawać, że jedyne prawdziwe chrześcijaństwo mogło się rozwijać tylko w ramach tej cywilizacji. Ale związki z Rzymem, pierwszą stolicą, były coraz słabsze. Papieże wyzwoleni spod cesarskiej kurateli głosili co prawda, że są faktycznie przywódcami całego chrześcijaństwa. Cesarze i patriarchowie bizantyjscy uważali jednak, że skoro centrum świata przeniosło się do Bizancjum, to i tam znajduje się centrum chrystusowej religii. Spór o Filioque. Najważniejszą teologiczną kością niezgody między współczesnym katolicyzmem a prawosławiem pozostaje kwestia prymatu biskupa Rzymu oraz Filioque – wspomniana już wyżej formuła, którą w Kościele łacińskim zaczęto dodawać do Credo w VII–VIII w. W tym ostatnim przypadku spór wyniknął bardziej z różnic językowych między łaciną i greką niż z teologicz