Gmina. Episkopat monarchiczny. Chrześcijaństwo rozwijało się na początku w miastach, poszczególne wspólnoty nazywano gminami. Najbardziej znana jest opisana w Dziejach Apostolskich gmina jerozolimska, która jednak przestała w zasadzie istnieć w czasie powstania żydowskiego w latach 66–70. W innych gminach kierownictwo spoczywało w rękach osób określanych mianem biskupów (od gr. episkopos – nadzorca), prezbiterów (gr. – starszych) i diakonów (gr. – sług). Ogromną rolę w zakładaniu gmin na terenie Azji Mniejszej i Grecji odegrał św. Paweł; w jego listach widać, jak powoływał się cały czas na swój autorytet, jako tego, który doprowadził członków danej wspólnoty do wiary, dbając jednocześnie o to, by pozostawały one zorganizowane, wyznaczał przełożonych i wzywał do posłuszeństwa im; to właśnie ten zarysowany w listach św. Pawła model organizacji kościelnej przetrwał w dużej mierze do naszych czasów. Już na przełomie I/II w. św. Klemens Rzymski pisał do wiernych w Koryncie, by nie sprzeciwiali się swoim prezbiterom, a listy św. Ignacego Antiocheńskiego wskazują na ukształtowanie się systemu funkcjonującego do dzisiaj, tzw. episkopatu monarchicznego, czyli jednego biskupa sprawującego pełnię władzy w jednej wspólnocie. Duchowni. Majątek kościelny. Jednym z najważniejszych zjawisk we wczesnej historii Kościoła była „profesjonalizacja” kleru – wyodrębnienie się duchownych, czyli wspomnianych już powyżej biskupów, prezbiterów i diakonów jako odrębnej grupy, która służbie na rzecz Kościoła poświęcała większość lub całość swojego czasu. Równolegle powstawał majątek kościelny. Na początku wspólnoty utrzymywały się wyłącznie ze składek (mówi o nich w swoich listach św. Paweł), korzystały też z hojności bogatszych członków, udostępniających wszystkim swoje domy na nabożeństwa, a ziemie na cmentarze. Kościół po raz pierwszy nabywa coś na własność jako organizacja na początku III w., czyli na długo przed uzyskaniem wolności: był to teren pod cmentarz (katakumby) Kaliksta w Rzymie. Wspólnoty chrześcijańskie są wówczas wciąż teoretycznie nielegalne, ale w praktyce mogą funkcjonować mniej więcej na zasadzie popularnych bractw pogrzebowych. W długim okresie wolnym od prześladowań (260–303) gminy nabywają wiele własności, budowane są też świątynie. Niektóre wspólnoty stają się całkiem bogate, a powodowane najczęściej ambicją spory o przywództwo w nich nabierają gorszących rozmiarów. Jednoosobowe kierownictwo gmin chrześcijańskich poniekąd prowokowało do takich sporów w przypadku konieczności wyboru następcy, ale z drugiej strony to właśnie ten model władzy gwarantował spójność Kościoła, dodając mu równocześnie dynamizmu, zwłaszcza w jego szerokiej działalności charytatywnej (przede wszystkim, ale nie wyłącznie, na rzecz współwyznawców), która budziła podziw nawet u jego przeciwników. Wiele wspólnot jednego Kościoła. W III w. widać też wyraźnie, jak wspólnoty chrześcijańskie w różnych miastach coraz bardziej czują się częścią jednej większej całości. W różnych regionach cesarstwa, częściej na Wschodzie, bo tam chrześcijan jest wtedy dużo więcej, biskupi spotykają się na synodach, by omawiać ważne kwestie, nie tylko doktrynalne, ale i dyscyplinarne. Nierzadko bywa ich tam nawet po kilkudziesięciu. Chociaż biskupi mają ogromną władzę wewnątrz swoich wspólnot, kształtują się procedury odwoływania się od ich decyzji, a nawet sądzenia ich i składania z urzędu – dokonuje się to przez zwrócenie się do biskupów ważniejszych miast i właśnie do synodów. M.in. dzięki temu coraz wyraźniej widać, że poszczególne Kościoły tworzą wspólnotę, jeden wielki Kościół. Oczywiście wymagało to określenia, która mniejsza wspólnota mieści się w tym wielkim Kościele, a która nie; powodem wykluczenia były poglądy, które nie mieściły się w nauczaniu Kościoła w danym momencie – określano je mianem herezji. Także władze cesarskie traktowały chrześcijaństwo jako zorganizowaną całość: kolejne edykty prześladowań uderzały przede wszystkim w duchowieństwo i we własność kościelną (burzenie kościołów, konfiskata ksiąg i naczyń liturgicznych). Zorganizowanie chrześcijaństwa, jego jedność i siła w obliczu prześladowań uczyniły jednak tę religię równocześnie atrakcyjną dla władców, aż w końcu jeden z nich, Konstantyn Wielki (306–337), uznał ją za swoją i zaczął ją popierać, licząc na to, że tak najlepiej pozyska sobie łaski Boga. Ku zdziwieniu nowo nawróconego cesarza chrześcijaństwo nie okazało się jednak aż tak jednolite: rozrywały je wewnętrzne spory. Sposobem ich zakończenia miało być spotkanie biskupów z całego imperium – sobór nicejski w 325 r. Mogło ono dojść do skutku dzięki Konstantynowi, który opłacił podróż i pobyt duchownych w Nicei (w dzisiejszej Turcji, nie na francuskiej Riwierze!). Śmiało można powiedzieć, że z tą datą zakończyło się kształtowanie Kościoła jako jednej, choć niezwykle zróżnicowanej wewnętrznie, instytucji. Równolegle jednak, najpierw na Wschodzie, potem na Zachodzie zaczął się gwałtownie rozwijać ruch monastyczny: mnisi próbowali lepiej, dosłowniej wypełniać słowa ewangelii, czując, że w istniejących już strukturach kościelnych nie jest to takie łatwe. Ten wątek powrotu do ewangelii będzie się powtarzać w dziejach Kościoła, któremu z reguły udawało się ruchy te jakby kanalizować, z jednej strony włączając je w ogólną organizację i korzystając z ich gorliwości, z drugiej pozostawiając je jako drogę dla szukających większej doskonałości. Co kościelne, co cesarskie? Wraz z nawróceniem Konstantyna Kościół stanął przed nowym problemem – jakie miejsce zajmuje w nim cesarz-chrześcijanin? Dobrze życzący nowej religii władca czuł się za nią odpowiedzialny, ale w związku z tym chciał też ją w jakimś stopniu kontrolować. Z drugiej strony biskupi czuli się zwierzchnikami wszystkich chrześcijan, a więc i cesarza. Pod koniec IV w. chrześcijaństwo stało się religią państwową cesarstwa, biskupi zostali częściowo urzędnikami, a prawa cywilne ścigały herezję. Zawsze jednak pozostała świadomość odrębności państwa i Kościoła. W późniejszych wiekach te granice były czasami bliskie zatarciu się. Z jednej strony system bizantyjski zbliżał się do teokracji: cesarz uważany był za namiestnika Chrystusa mającego prawo kontrolować wszystkie aspekty życia, także Kościół, który staje się w ten sposób jakoś częścią państwa. Z drugiej strony na Zachodzie niektórzy papieże, zwłaszcza od Grzegorza VII do Bonifacego VIII, podkreślali swoją zwierzchność we wszystkich sprawach, także doczesnych. W średniowieczu Kościół starał się wprawdzie wpływać na wszystkie aspekty życia, ale też udało mu się przynajmniej częściowo stworzyć strukturę równoległą do istniejącej hierarchii polityczno-społecznej. Oczywiście obsada stanowisk kościelnych była w dużej mierze kontrolowana przez lokalnych monarchów i możnowładców (zwłaszcza jeśli dane biskupstwo było też równocześnie niezależnym księstwem), a samo papiestwo stało się w X w. („ciemnym”) przedmiotem rozgrywek miejscowych rodzin arystokratycznych. Jednak od czasu reformy gregoriańskiej w XI w. Kościół bardzo usilnie dbał o swoją niezależność. Starano się, by na wybór biskupów mieli wpływ przede wszystkim duchowni. Zakony. Kolejnym elementem tej równoległej struktury społecznej były zakony. Wielkie opactwa benedyktyńskie i cysterskie oddawały się bezpośrednio pod opiekę papieża, stając się w ten sposób niezależne od miejscowych biskupów. Większe znaczenie dla jednolitości Kościoła zachodniego miały jednak powstałe w XIII w. zakony żebracze: franciszkanie i dominikanie. W przeciwieństwie do luźno ze sobą stowarzyszonych klasztorów mnisich nowe zakony miały bardzo dobrze zorganizowaną, scentralizowaną strukturę, zupełnie niezależną od miejscowych władz kościelnych i podległą bezpośrednio papieżowi. Podobnie działały zakony powstałe później, zwłaszcza najbardziej znany: jezuitów. Nic więc dziwnego, że od czasów oświecenia, aż po reżimy totalitarne XX w., to zakony stawały się przedmiotem pierwszych i najostrzejszych ataków i represji ze strony przeciwników Kościoła, gdyż to one, bezpośrednio związane z Rzymem, były jedną z większych przeszkód na drodze do tworzenia Kościołów narodowych, niezależnych od papieża. Zawsze łatwiej było zlikwidować klasztor niż parafię, uzasadniając to brakiem jego bezpośredniej użyteczności. Dobrze uporządkowane wojsko. Dzisiejszy kształt Kościoła i jego organizacji jest w dużej mierze uwarunkowany odpowiedzią na dwa traumatyczne wydarzenia: reformację i wstrząsy oświeceniowe z rewolucją francuską na czele. Przez 50 lat od wystąpienia Lutra w 1517 r. od jedności z Rzymem odpadały kolejne kraje, wybierając z czasem już nie tylko stosunkowo umiarkowane propozycje niemieckiego ekszakonnika, ale dużo radykalniejsze reformy w duchu kalwińskim, wiążące się czasem z całkowitym zakwestionowaniem hierarchii kościelnej. To prezbiteriańskie (czyli odrzucające biskupów) wspólnoty z Wielkiej Brytanii i Niderlandów dały początek większej części dzisiejszych kościołów w Stanach Zjednoczonych – tłumaczy to ich rozczłonkowanie: każda wspólnota uważa się za samowystarczalną, stanowiącą co prawda część jednego Kościoła, którego jedność pozostaje jednak wyłącznie na poziomie niewidzialnym, duchowym i nie przekłada się na żadną więź instytucjonalną. W obliczu takich zagrożeń Kościół uznał, że musi zewrzeć szyki. Dokonało się to na soborze trydenckim (1545–63). Sobór nie tylko potwierdził naukę katolicką we wszystkich kwestionowanych przez protestantów punktach doktrynalnych, ale też podjął zdecydowaną walkę z licznymi nadużyciami, które do reformacji doprowadziły. Ulubionym opisem struktury Kościoła potrydenckiego stała się acies bene ordinata (dobrze uporządkowane wojsko) (por. Pieśń nad pieśniami, 6,4.10), gotowe do walki pod dowództwem papieża, z biskupami i księżmi jako oficerami. Podkreślano jasność kryteriów przynależności do Kościoła: przyjmowanie tych samych sakramentów, posłuszeństwo hierarchii duchownej na czele z papieżem. Tak jak w przypadku każdej armii miało być czytelne, kto do niej należy, a kto nie, miało też być wyraźnie widać, kto dowodzi, a kto ma być posłuszny. Centralizm watykański. Głównodowodzącym tej armii był oczywiście papież. Jego bezpośrednie znaczenie polityczne w świecie było w porównaniu ze średniowieczem coraz mniejsze, ale jego rola wewnątrz Kościoła nie tylko nie malała, ale raczej wzrastała. Warto tu zauważyć, że struktura władzy wewnątrz Kościoła z reguły jakoś naśladowała dominujące w danym momencie systemy świeckie. Kościół miał więcej do powiedzenia w średniowiecznym społeczeństwie stanowym, sam też je jednak wewnątrz odzwierciedlał (stąd w XIV i XV w. pomysły na zarządzanie całym Kościołem przez sobór biskupów lub kolegium kardynałów). Z kolei w czasach monarchii absolutnych władcy pragnęli kontrolować wszystko, włącznie z Kościołem – ale za to w samym Kościele biskupi, a zwłaszcza papież, zaczynali się zachowywać jak monarchowie absolutni. Mogło się wydawać, że wydarzenia końca XVIII w. zwiastowały jednak szybki koniec Kościoła katolickiego. We Francji Republika krwawo prześladowała wiernych Rzymowi duchownych i świeckich. Wojska francuskie zajęły całe Państwo Kościelne, a papież Pius VI został aresztowany i przy akompaniamencie okrzyków „Pius szósty i ostatni” wywieziony do Francji, gdzie zmarł w ciężkim więzieniu. Pozbawienia wolności na jakiś czas nie uniknął też jego następca, Pius VII, który jednak doczekał upadku Napoleona, był też pierwszym papieżem, który zaczął niejako ręcznie kierować Kościołem w innych krajach, tak jak zrobił to, zawierając konkordat z Republiką w 1801 r. i reorganizując następnie Kościół francuski. Pontyfikat Piusa IX (1846–78) pozostaje do dziś najdłuższym w historii, przyniósł też ogromne zmiany. Z jednej strony w 1870 r. wojska włoskie wkroczyły do Rzymu, kładąc kres ponadtysiącletniej historii Państwa Kościelnego. Z drugiej – w tym samym roku I Sobór Watykański ogłosił dogmat o nieomylności papieskiej. Precyzyjnie sformułowana zasada wprowadzała dość poważne ograniczenia, nieomylnością miały się cieszyć tylko wypowiedzi spełniające równocześnie kilka warunków, niemniej jednak pozostało wrażenie, że papież stał się w ten sposób osobą otoczoną nimbem nadprzyrodzoności – a w związku z tym coraz bardziej bezdyskusyjne stawało się jego przywództwo wewnątrz Kościoła. Umocnieniu pozycji papieskiej sprzyjały jednak nie tylko formuły teologiczne, ale i nowe wynalazki. Pius IX to pierwszy papież, którego wygląd znali prawie wszyscy katolicy, dzięki dagerotypom i zdjęciom. Wielu jednak mogło zobaczyć go osobiście, przybywając do Rzymu pociągami lub statkami parowymi. W kontaktach z biskupami całego świata papież nie musiał już polegać na swoich wysłannikach i wędrującej tygodniami poczcie, lecz mógł kontaktować się z nimi poprzez telegraf, telefon, radio, aż wreszcie samoloty przyniosły erę podróży papieskich, zapoczątkowanych przez Pawła VI (1963–78). W efekcie wielu katolików doskonale znało papieża, wiedziało oczywiście też, kto jest ich proboszczem, ale co do biskupa – niekoniecznie znali nawet jego nazwisko. Obrazy Kościoła. Tymczasem nie tylko w teorii, ale i w praktyce struktura Kościoła nadal opiera się na biskupach. Starał się to podkreślić II Sobór Watykański (1962–65), który położył akcent na kolegialność, czyli odpowiedzialność każdego biskupa nie tylko za swoją diecezję, ale za cały Kościół (choć teksty soborowe podkreślają, że musi to dokonywać się w jedności z papieżem); w drugiej połowie XX w. starano się więc wzmocnić rolę organów kolegialnych w Kościele, zwłaszcza konferencji episkopatów. Nie oznacza to jednak demokratyzacji Kościoła – jedynymi prawodawcami są w nim nadal biskupi, inni księża i świeccy mogą w zasadzie pełnić tylko rolę doradczą. II Sobór Watykański podjął się też próby zdefiniowania, czym właściwie jest Kościół, odchodząc od starych definicji podkreślających przede wszystkim jego instytucjonalne elementy. Ojcowie soborowi używali kolejnych obrazów z Pisma Świętego. Pierwszym z nich jest pochodzący z listów św. Pawła obraz mistycznego ciała Chrystusa; do tego obrazu odwoływano się szczególnie w XIX i XX w., gdyż podkreślał on hierarchiczną strukturę Kościoła, w którym każdy ma swoją funkcję odpowiadającą różnym członkom ciała. Dużo bardziej „demokratyczny” jest kolejny obraz – Ludu Bożego, korzeniami tkwiący w starotestamentalnej wizji Narodu Wybranego. Samo greckie słowo kościół – ekklesia oznacza dosłownie zwołanie (w Atenach używano go do określenia zgromadzenia wszystkich obywateli) i jest w Biblii greckiej tłumaczeniem hebrajskiego kahal, określającego całe zgromadzenie Izraela (stąd dość poprawne jest oddawanie go w protestanckich tłumaczeniach Biblii jako zbór). To odwołanie do Starego Testamentu pokazuje fundamentalną równość wszystkich członków Kościoła, czyli ochrzczonych, przez nawiązanie do K